гео-политика (җуғрапийәлик сийасәт) тәшвиши

гео-политика (җуғрапийәлик сийасәт)  тәшвиш

күнтәртип вә анализ (54)

(мурат йешилташ)

һөрмәтлик радийо аңлиғучилар! «күнтәртип вә анализ» намлиқ пирограммимизниң бүгүнки бөлүмидә сийасәт, иқтисад вә җәмийәт тәтқиқатлири фонди җәмийити «SETA» ниң хәвпсизлик тәтқиқатлири дириктори вә йазғучиси мурат йешилташ тәрипидин тәййарланған «гео-политика (җуғрапийәлик сийасәт) тәшвиши» темилиқ анализни диққитиңларға сунимиз.

әгәр ковид-19 йуқуми болмиған болса иди, 2020 - йилида әң көп тилға елинидиған җуғрапийәлик сийасий мәсилиләр, американиң 19 йилдин кейин афғанистанда талибанлар билән қайтидин көришиши, әнгилийәниң йавропа иттипақидин айрилиши... қатарлиқлар болатти . бу икки мәсилә мәйли қандақла нуқтидин нәзәр селиштин қәтийнәзәр интайин муһим мәсилиләр иди. әмма ковид-19 йуқуми 2020-йилидики хәлқара сийасәткә чоңқур тәсир көрситиш билән биргә өткән йилни тарихтики әң начар бир йилға айландуруп қойди.

йуқумниң бунчә муһим болишидики сәвәб, йәр шари системисини чоңқур тәсиргә учуртидиған бир қатар мәсилиләргә түрткә болғанлиқидур. йуқумниң дәсләпки басқучида, ковид-19 йуқуминиң йәршари сийаситигә чоңқур өзгириш елип келидиғанлиқиға мунасивәтлик чүшәндүрүшләр һаким орунға өтти. кейинчә буниңға охшаш чүшәндүрүшләр парчә парчә көрүнүшкә башлиди. әмдики нуқтида болса, өзгириш чүшәндүрүшлириниң орнини йәр шари характерлиқ тәшвиш алған болди. бу тәшвишниң үч рошән алаһидилики бар: хәтәр, ениқсизлиқ вә кәлгүсигә болған мавһумлуқ.

бу йеңи йәр шари характерлиқ тәшвишниң үч алаһидилики «гео-политика (җуғрапийәлик сийасәт) тәшвиши» дейилидиған йеңи бир вәзийәтни пәйда қилмақта. тәшвиш ортақ бир әндишини йаратмақта. хәтәр, ениқсизлиқ вә мавһумлуқ сәвәб болған бир тәшвишни йаратмақта. бу әһвални шәкилләндүридиған тунҗи тәшвишниң шәкли йәр шари системисиниң кәлгүси билән мунасивәтлик. йәр шари системисиниң кәлгүсигә болған әң чоң тәшвиш ғәриб дөләтлиридә әвҗ алмақта. ғәрбниң истратегийәлик үстүнликиниң ахирлишидиғанлиқи, бирақ униң орнини алидиған истратегийилик үстүнлүкниң интайин қараңғу вә мавһум болуши, ғәриб дөләтлиридики тәшвишни тәдриҗий чоңқурлаштурмақта.

ковид-19 йуқумидин бурунқи мәзгилләрдә һәм ғәриб дөләтлириниң ечидә, һәм дунйа миқйасида «ғәрбсизлик» дәп тәсвирләнгән бу тәшвиш ковид-19 йуқуми билән тәң техиму чоңқурлашқандәк қилиду. ғәрбниң истратегийәлик үстүнликини әслигә кәлтүрүш үчүн тиришиватқанлиқини ипадиләйдиған «американи әслигә кәлтүрүш» чүшәнчиси, йавропаниң «истратегийәлик аптономийә» издиниши дәл бу хил тәшвиштин қутулуш тәшәббусини ипадиләйду.

йәршари системисиниң кәлгүсигә болған тәшвишләрни чоңқурлаштуридиған йәнә бир нуқта шуки, ғәрбтин кейин йәршари системисини тәртипкә селиш намзати сүпитидә көрүливатқан әң күчлүк кандидат хитайға охшаш актийорниң, мадди күч елементлиридин һалқип йәр шари упуқини шәкилләндүрәләйдиған бир йол сизиқиниң болмаслиқидур. хитайниң йәр шари келимат өзгиришидин келип чиққан ортақ дунйави мәсилиләргә тутқан « позитсийәси» тоғрисида нурғун гуманлар бар. өзини оттура вә йуқири һоқуқ түригә қойған дөләтләрниң ғәрбтин кейинки дунйаға тәййарлиқ қилиш үчүн техиму җанлиқ болиши шундақла һазирқи һаләтни өзгәртмәкчи болуши ғәрбни мәркәз қилған бу гео-политика (җуғрапийәлик сийасәт)  тәшвиишни техиму чоңқурлаштурмақта.

гео-политика (җуғрапийәлик сийасәт) тәшвишини техиму чоңқурлаштуриватқан йәнә бир нуқта болса, хәтәрниң көп хиллиқи. ковид-19 йуқуми намайан қилғандәк хәлқарниң сағламлиқиға болған хәвп террорлуқ вәқәлири кәлтүрүп чиқарған хәвпләрдин көп йуқири. террорлуқ йәршари характерлик мәшһур һадисә, бирақ йәршарида йәнә бир йуқумлинишни кәлтүрүп чиқиридиған техникилиқ һәрикәтлинишкә игә әмәс. мана бу ениқсизлиқ хәтәрниң сетивелиш баһасини өстүрүш билән бир вақитта пүткүл системиниң йәнә бир қетим сорақ қилинишини кәлтүрүп чиқармақта. чәк – чеграси ениқ болмиған бир хәтәр гео-политика (җуғрапийәлик сийасәт) тәшвишиниң йәршари характерлиқ һалға келишигә сәвәб болмақта. давамлишиватқан һәрбий тоқунушлар вә дөләтләр оттурисидики зиддийәтләр гео-политика (җуғрапийәлик сийасәт) тәшвишиниң контирул қилинишиниму қийинлаштуруп, һәрқайси дөләтләрни мустәқил сийасәт шәкилләндүрүшкә йүләндүрмәктә. шуңлашқа ковид-19 йуқумидин кийинки дунйани тәсвирләп берәләйдиған гео-политика (җуғрапийәлик сийасәт) тәшвиши әң муһим руһий амил  сүпитидә алдинқи пиланға чиқмақта.