саламәтлик, сайаһәт вә түркийә - 22

түркийә авази радийоси: түркийә геотермал мәнбирлири җәһәттин дунйаниң санақлиқ дөләтлиридин бири. шипалиқ суларда йуйунуш, аришаңлардин бәһримән болуш, бу тупрақларда миңларчә йиллардин буйан үзлүксиз давамлишип келиватқан бир әнәнә десәк һәргизму хата болмайду. бүгүнки пирограммимизда тонуштурулидиған күтаһйаму, тарихтин буйан аришаңлири билән шөһрәт қазинип келиватқан һәмдә инсанларға шипа тарқитиватқан бир шәһәр.
:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::
олтурақлишиш тарихий етибари билән 7 миң йиллиқ тарихқа игә болған күтаһйа, ғәрбий анадолу райониға җайлашқан. түркийәдә күтаһйа дейилгән һаман алди билән адәмниң көз алдиға келидиғини шөһрити пүткүл дунйаға пор кәткән күтаһйаниң сапал қачилиридур. нурғунлиған мәдәнийәтләр йашап өткән күтаһйада сапалчилиқниң тарихий наһайити узунға созулиду. мармара, әгә вә оттура анадолуниң улаш нуқтисидики күтаһйаниң сапал қачилириға охшашла дунйаға даңлиқ йәнә бир мәниви байлиқи болса шипалиқ сулиридур. күтаһйаниң һәрқайси җайлирида дегүдәк өзгичә алаһидиликләргә игә термал су мәнбәлири бар. түркийәдә министирлар кеңишиниң қарариға асасән елан қилинған 65 термал сайаһәт мәркизидин 8 и күтаһйадидур. вилайәтниң чегрилири ичидики термал сулар, рематизмдин паләч кесәлликлиригә, айаллар кесәлликлиридин нерва кесәлликлиригичә болған нурғунлиған кесәлликләргә шипа болуп, йәрлик вә чәтәллик бимарларға шипа тарқатмақта.
:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::
күтаһйаниң мәшһур аришаңлиридин бири йонҗали йезисиға җайлашқан вә йезиниң нами билән атилидиған йонҗа аришаңлиридур. шәһәр мәркизидин 16 километир йирақлиқтики аришаңлар, 500 дөнүмлүк йәрдә созулуп йатиду. аришаңниң 42 гирадус әтрапидики сүйиниң, қетип қелиш вә боғум характерлик рематизм қатарлиқ боғум йаллуғи кесәлликлиригә шипа болидиғанлиқи билиниду. йонҗали аришаңлириниң худди өзигә охшашла мәшһур бир әпсаниси бар. узун йиллардин буйан қулақтин қулаққа аңлинип келиватқан бу әпсанигә көрә, йонҗали, киразли теғиниң етикидә, йәрдин қизиқ су қайнайдиған бир патқақлиқ сүпитидә билинидикән. сәлчуқийлар империйәси дәвридә, 13 - әсирдә султан 2 - алааттин кәйкубатниң гүлүмсәр хатун исимлик кесәл бир қизи бар икән. йаш вақтида қотур кесәлликигә гириптар болған гүлүмсәр хатунниң кесили күндин күнгә йаманлишип кетишкә башлапту. бир күни қотур бир түлкиниң йонҗалидики патқаққа киргәндин кейин қутуриниң сақайғанлиқини көргәнләр, әһвални султанға мәлум қилипту һәмдә гүлүмсәр хатунни бу йәрдә йуйундурушқа тәклип қилипту, шу чағқичә йеганә қизиниң кесилигә шипалиқ издәпму һечқандақ чарә тапалмиған султан наилаҗ бу тәклипни қобул қипту. гүлүмсәр хатун йонҗалиниң иссиқ сулирида йуйунупту. бир мәзгил йонҗалида қелип, әнә шу йосунда давалинишни давамлаштурғандин кейин, паләч сүпитидә барған йолҗалидин сәллимаза сақайған һалда өйигә қайтипту. султан, башқа инсанларниңму буниңдин бәһримән болуши үчүн йонҗалида көлчәклик наһайити чоң бир һаммам билән җамә йасатқузупту. йонҗалидин өткән – кәчкәнләрниң, өтмүштиниң излири мана мән дәп көзгә челиқипла туридиған бу тарихий һаммам билән җамәни екискурсийә қилишиға әрзийду.
:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::
илиҗа аришаңиму күтаһйа чегрилири ичидики аришаңлардин бири. күтаһйаниң 21 километир шәрқигә җайлашқан илиҗа аришаңи, әтрапи қариғай орманлиқлири билән қапланған, һаваси йахши, мол оксигенлиқ арамгаһ һесаблиниду. «һарләк» дәпму билинидиған аришаң сулириниң қизиқлиқи 25 - 43 гирадус келиду. аришаң сулириниң рематизм, терә, нерва, айаллар, җигәр, бөрәк вә өт халтиси кесәлликлиригә шипа болидиғанлиқи билиниду. буниңдин башқа йәнә, қошумчә давалаш сүпитидә, йәллик боғум ағриқи, уйқусизлиқ, бәл ағриқи вә сунуқ қатарлиқларғиму алаһидә тәвсийә қилиниду.
нурғунлиған шипалиқ су мәнбәлиригә игә күтаһйаниң үчинчи термал мәркизи, симав наһийәсидики «әйнал аришаңлири» болуп, 17 - әсирдә йашап өткән түрк сәййаһ әвлийа чәләби, «сайаһәтнамә» намлиқ әслимисидә, әйнал тоғрулуқ мәлумат берип, «нурғунлиған аришаңларни көрдүм, бирақ һечқайсиси әйнал аришаңлириға охшимайдикән, бундақ аришаңлар бәлки йәр йүзидә мәвҗуд болмиса керәк» дегән. күтаһйаниң ғәрбий җәнубида, симавдин 4 километир йирақлиққа җайлашқан әйнал аришаңлири һазирму худди 400 йил бурунқиға охшашла наһайити җәзбидарлиқтур. аришаңниң 70 - 90 гирадуслуқ қизиқлиқтики сулири, калтсий, натрий, бикарбонат вә сулфат қатарлиқларни өз ичигә алиду. әйналниң мол менералларни өз ичигә алидиған шипалиқ сулирида сақаймайдиған бирәрму кесәл болмиса керәк. мутәхәссисләр, рематизм, созулма характерлик бәл ағриқи вә боғуқ кесәлликлирини, меңә вә нерва оператсийәсидин кейин әйнал аришаңлириниң сулиирида йуйундуруш арқилиқ қошумчә давалашниң наһайити зор әһмийәткә игә икәнликини тәкитләшмәктә. буниңдин башқа йәнә, әйнал аришаңлириниң шипалиқ сулириниң терә, бөрәк, олтурғуч сөңәк нервиси ағриш, җаһил тәмрәткә вә айаллар кесәлликлиригә шипа болидиғанлиқини әскәртишмәктә.
әйнал аришаңлириниң сулири пәқәт шипа тарқитипла қалмастин йәнә, симав наһийә мәркизиниң иссинишидиму муһим рол ойнимақта. геотермал енергийә районида туралғу вә парникларниң исситилишида кәң көләмдә ишлитилмәктә.