дунйада из қалдурған түркий хәлқләрниң улуғ затлири - 5
түркийә авази радийоси: бабур шаһ тәрипидин һиндистанда қурулған түрк бабур императорлуқиниң үчинчи һөкүмдари вә «әкбәр шаһ» дегән нам билән мәшһур болған җәлалиддин, тимурниң нәслидин кәлгән бабур шаһниң нәвриси؛ һумайун шаһниң оғлидур. анисиниң исми һамидә банудур.
әкбәр шаһ 1542 – йили 10 – айниң 15 – күни лаһорниң өмәркот базирида дунйаға келиду. униң дадиси 1556 – йили йүз бәргән бир қетимлиқ вәқәдә аләмдин өтиду. у шу вақитта әмдила 14 йаш болуп, шуниңдин кейин дадисиниң орниға император болиду. у кичик йешидин тартипла дадисиниң йенида муһим хизмәтләрни қилиду. һумайун шаһ 1555 – йили сәрхәндни ишғал қилиду. буниңға қарита афғанистан һөкүмдари искәндәр шаһ чоң қошун тәшкилләп қәләни қайтурувелиш үчүн сәрхәндкә қарап йүрүш қилиду. буниңдин қаттиқ биарам болған һумайун шаһ өзиниң вәкили сүпитидә оғли әкбәр шаһни қошуниға баш қилиду. бу урушта әкбәр шаһ искәндәр шаһни мәғлуп қилип, 13 йешидила тунҗи ғәлибисини қолға кәлтүриду. бу уруштин кейин, әкбәр шаһқа «ғази» дегән нам берилиду. у шу йили йенида «ата бәг» болуп хизмәт қиливатқан байрам хан билән бирликтә пәнҗапниң валийлиқиға тәйинлиниду. дадиси һумайун шаһ 1556 – йили вапат болғандин кейин, 14 йешида тәхткә олтуриду.
әкбәр шаһ тәхткә чиққандин кейинки йәттә йил бойичә уруш билән вақти өтиду. у тәхткә чиқип тунҗи болуп, деһли билән агра арисидики җайларни өз һакимийити астиға алиду. 1567 – йили раҗпутларниң қәләси читор вә әҗмирни ишғал қилиду. арқидин гүҗәратқа йүрүш қилип, мустәқил әһмәт абад султанлиқини мәғлуп қилиду вә бу дөләтни даңлиқ бир өлкигә айландуриду. ганҗ вадиси императорлуқ чегралириниң ичигә киргүзүлиду, буниңдин башқа, орисса, кабул, кәшмир, синд вә қәндиһар қатарлиқ җайлар қолға киргүзүлиду.
әкбәр шаһниң һөкүмранлиқи җәрйанида диний вә җәмийәт нуқтисидин интайин муһим вә ғәлитә өзгиришләр мәйданға келиду. у һинд әнәнисиниң бир қанчә йүз йиллиқ адаләтсиз сийасәтлирини әмәлдин қалдуруп, адил болған сот мәһкимилирини қуриду. баҗ йиғишта адаләтлик болушқа әһмийәт бериду. һинди вә мусулманларниң өз әнәнилиригә асасән сотлинидиған қанун системиси турғузуп чиқиду. бинакарлар, алимлар, шаирлар, әдәбийатчилар вә рәссамлар бир йәргә топланған сәнәт мәркизий қуриду. түрк – ислам бинакарлиқиниң әң көркәм қурулушлириниң селинишини ройапқа чиқириду.
у 1579 – йили өзини һиндистан мусулманлириниң диний рәһбири дәп елан қилиду. үч йилдин кейин, тул қалған һинди айаллирини көйдүрүш адитини қанун чиқирип чәкләйду. шу йили әкбәр шаһниң йеңи дин ислаһати йолға қойған йил болғачқа, императорлуқта хатирҗәмсизликләр кәң йейилишқа башлайду. 1583 – йили аллаһ абад шәһирини қурған әкбәр шаһ, 1587 – йили һинди диниға етиқад қилидиған тул айалларниң қайта никаһлинишиға даир қанунни елан қилиду.
әкбәр шаһ чеграсини кеңәйтип, дөләт ичидә бир қатар мәмурий, сийасий вә диний ислаһатларни йолға қойиду. у вақитқичә иҗра қилинип келиватқан земин вә дөләт мәмурлириниң мааш системисини өзгәртиду. дөләт мәмурлириниң дәриҗә вә мәртивилирини қайтидин бекитиду. у орнатқан бу түзүмләрни қаттиқ тәдбирләр билән йолға қойиду вә музәффәрхан түрбәтни баш вәзирликкә тәйинләйду. униң бу хизмәтлирини хәлқ вә мәмурлар анчә йахши қарши елип кәтмәйду.
әкбәр шаһ һәммә тәбиқигә рәһбәр болуш мәқситидә охшимиған динларниң пешвалири билән йеқин мунасивәт орнитип, уларни тонушқа вә өзигә қаритишқа тиришиду. у 1580 – йилларға кәлгәндә зәрдуштлиққа мәйлини берип, хели узунғичә зәрдуштқа охшаш йашайду. у ордида кечә – күндүз от йеқилиши тоғрисида пәрман чүшүрүп, отни өчүрүп қоймаслиқ үчүн әбулфәзилни вәзипигә тәйинләйду. әкбәр шаһ әйни вақитларда җайнизм вә сиһ диний билән тонушиду, ордида бу динларниң вәкиллирини турғузиду.
әкбәр шаһ, 1579 – йилидин башлап португалийәлик ишғалчилар билән биллә кәлгән җизвит поплириниму ордиға тәклип қилип, уларни хели узун вақитқичә ордида меһман қилиду. у хиристийан динини өгинишкә қизиқип, җизвитларға инҗилни тәрҗимә қилғузиду вә уларниң черкав селишиға рухсәт қилиду. уларни балилирини тәрбийәләшкә мәсул қилиду. әмма, хиристийанларниң үч амилни бир гәвдә қилған етиқади униң каллисидин өтмәйду. униң өгиниш қизғинлиқидин үмидлинип, арзулириға йетәлмигән мисейонерлар мәктуплирида, әкбәр шаһниң диний муназириләрдә әқлиниң җайида болмайдиғанлиқини илгири сүриду.
нурғунлиған дин, мәзһәп вә етиқадлар тәң мәвҗут болуп турған һиндистанға һөкүмранлиқ қилған әкбәр шаһ, барлиқ динларниң охшаш дәриҗидә әркинликтин бәһримән болушни капаләткә игә қилип, хәлқләрниң узун вақитқичә тинчлиқ вә бирлик ичидә йашишини ишқа ашуриду. униң мусулманлиқтин бәкрәк һиндистандики башқа динларниң мәвҗут болушиға муһит йаратқанлиқи тоғрисида қанчилик гәп болуштин қәтийнәзәр, у тарихта мусулман бабур императорлуқиниң әң улуғвар вәкиллиридин бири болуш сүпитидә дунйа тарихида из қалдуриду. әмма һәқиқәт шуки, әкбәр шаһниң диний қарашлири вә йолға қойған сийасәтлири йетәрлик сәвийәдә тәтқиқ қилинмиди, шундақла һиндистан җәмийитиниң әйни вақиттики әһвалиға асасән баһа берилмиди.
