исраилийә вә пәләстин тоқунушиниң қисқичә тарихи

түркийә авази радийоси хәвири: мана бу 1946-йилдики пәләстинниң хәритиси

бу 2023-йилидики пәләстин.

бу һәйран қаларлиқ өзгириш миңлиған пәләстинликләрниң өлтүрүлүши вә милйонлиған пәләстинликләрниң 70 йил ичидә көчүшкә мәҗбурлиниши нәтиҗисидә мәйданға кәлди.

1900-йилларниң бешида пәләстин земининиң тарайтилиши, исраилийә дөлитиниң қурулуши вә униңдин кейин

кеңийишигә йол ачқан тарихий вәқәләргә бир қарап чиқайли.

пәләстин 1900-йилларниң бешида османли империйәсиниң бир қисми иди. бу йәрдә мусулманлар, хиристийанлар вә йәһудийлар тинчлиқ ичидә биллә йашайтти. йавропа қитәсидә болса, теодор һерзл 1896-йили зионистлар һәрикитини башлиди. бу һәрикәт оттура шәрқтә, әгәр мумкин болса, пәләстиндә мустәқил бир йәһудий дөлити қурушни мәқсәт қилатти. зионизм һәрикити йавропа йәһудийлириниң пәләстингә көчүши билән тәң үнүмини көрситишкә башлиди.

биринчи дунйа уруши вә балфор хитабнамиси

 биринчи дунйа уруши ахирлашқанда османли империйәси йимирилип, пәләстин әнгилийәниң һөкүмранлиқиға өтти. әнгилийә 1917-йили балфор хитабнамиси билән пәләстиндә йәһудий дөлитиниң қурушни қоллайдиғанлиқини елан қилди. пәләстиндә олтурақлишидиған йәһудийларниң саниниң ешишиға әгишип, районда әрәбләр билән йәһудийлар оттурисида җиддийлик мәйданға кәлди.

б д т ниң 1947-йилдики бөлүш пилани тәрәпләр оттурисида зораванлиқ вәқәлирини кәлтүрүп чиқарди. әнгилийә 1947-йили февралда һимайә қилиш вәзиписидин ваз кечиш тәклипини оттуриға қойуп, пәләстин мәсилисини б д т мунбириға елип кәлди. б д т шу йили 11-айда пәләстинни икки дөләткә айрийдиған пиланни қобул қилди.

йәһудий-исраилийә

әрәб-пәләстин

мусулманлар, хиристийанлар вә йәһудийлар тәрипидин муқәддәс дәп қобул қилинидиған қуддус шәһири

б д т ниң контроллуқида хәлқаралиқ районға айландурилидиған болди. йәһудийлар б д т ниң бөлүш пиланини қобул қилип, 1948-йили 5-айниң 15-күни мустәқил исраилийә дөлитиниң қурулғанлиқини елан қилди. зионист қара гуруһлар 750 миңдин артуқ пәләстинликни өйлиридин қоғлап чиқирип, улардин қалған йәрләрни игилиди. пананһланғучиға айланған пәләстинликләр бу күнни кейинчә әрәб тилида «апәт» дегәнни билдүридиған «әл нақба күни» сүпитидә хатириләшкә башлиди.

биринчи әрәб-исраилийә уруши

бундақ земин талан - тараҗ қилинишиға қошна әрәб дөләтлири қарши чиқти. исраилийәниң мустәқиллиқини елан қилғандин кейин дәрһал тунҗи әрәб-исраилийә уруши партилиди. исраилийә бу урушта ғәлибә қилди вә буни пурсәт билип, б д т ниң бөлүш пиланиға асасән, пәләстин дөлитигә тәқсим қилинған йәрләрниму игиливалди. андин райондики йәрләр үчкә бөлинди. ийорданийә ийордан дәрйасиниң ғәрбий қирғиқи вә шәрқий қуддус ишғал қилди. мисир, ғәззәни ишғал қилди. исраилийә дөлити болса, ғәрбий қуддус қатарлиқ тарихий пәләстин земининиң% 78 ни игиливалди.

алтә күнлүк уруш

қени әмисә 1967-йилға қарап бақайли.

исраилийә билән қошна әрәб дөләтлири оттурисидики зиддийәт давам қиливатқан пәйттә, алтә күнлүк уруш башланди. уруш ахирлашқанда шәкилләнгән хәритидә пәләстин земини исраилийә тәрипидин пүтүнләй ишғал қилинғандәк көрүнәтти. гәрчә рәсмий тинчлиқ шәртнамиси имзаланмиған болсиму ишлар тинчлинишқа башлиди. әмма кейин, исраилийәликләр ғәззә вә ийордан дәрйасиниң ғәрбий қирғиқида олтурақлишишқа башлиди. бу әһвал пәләстинликләрниң қаршилиқини кәлтүрүп чиқарди. (пәләстин азадлиқ тәшкилати) ниң барлиққа келиши билән нәтиҗиләнди. бу тәшкилатниң асаслиқ мәқсити һәр хил амалларни ишқа селип пәләстинни исраилийә ишғалийитидин қутулдуруш иди.

пәләстин қаршилиқи

уруш нәччилигән йилларғичә давамлашти. пәләстин азадлиқ тәшкилати әң ахирида территорийәсиниң бөлинишигә қошулди. лекин буму тоқунушларни ахирлаштуралмиди. техиму көпийишкә башлиған йәһудий көчмәнләр исраилийә тәрипидин ишғал қилинған пәләстин земинида олтурақлишишқа башлиди. хәлқара җәмийәт бу әһвални қанунсиз дәп қобул қилди.

пәләстинликләр һес қилған үмидсизлик әрәб тилида «интифада» дәп ​​ атилидиған «топилаң» ни кәлтүрүп чиқарди. бу ишларниң арқидин, исраилийәниң ийордан дәрйасиниң ғәрбий қирғиқи вә ғәззә ишғалийитигә қарши турушни мәқсәт қилған бир сийасий һәрикәт сүпитидә һамас барлиққа кәлди.

осло келишими

исраилийә вә пәләстин азадлиқ тәшкилати җиддийликни пәсәйтиш үчүн тунҗи осло келишимиини  1993-йили, иккинчи осло келишимини 1995-йили имзалиди. бу келишимләр ишғал қилинған ийордан дәрйасиниң ғәрбий қирғиқини айрим-айрим үч районға бөлүш билән нәтиҗиләнди.

A район: пүтүнләй пәләстинниң контроллуқида

B район: пәләстин вә исраилийәниң ортақ контроллуқида,

C район: пүтүнләй исраилийәниң контроллуқида.

әмма бу һәл қилиш чарисиниң өзи башқа бир мәсилини мәйданға кәлтүрди.

C район, ишғал қилинған ийордан дәрйасиниң ғәрбий қирғиқидики деһқанчилиқ йәрлириниң суйи вә минераллириниң асаслиқ көп қисмини өз ичигә алатти. пәләстинликләрниң бу мәнбәләргә еришиши чәклик һалға чүшүрүлгән болди. кейин өткүзүлгән тинчлиқ музакирилириму мәғлуп болди. үмидсизләнгән пәләстинликләр 2000-йили иккинчи «инфида» ни башлиди.

исраилийә пәләстинликләрниң һәрикитини контроллуқ астиға елиш, һәтта чәкләш үчүн айриш тамлирини селиш вә тәкшүрүш понкитлирини қурушқа башлиди.

исраилийә 2005-йили ғәззәдин чекинди. әмма ишғал қилинған ийордан дәрйасиниң ғәрбий қирғиқида қанунсиз олтурақ районларни қурушни давамлаштурди. һамас ғәззәдә күчләнгәндин кейин, интайин секуләр дәп қариған пәләстин миллий һөкүмитидин айрилди. ишғалийәт астидики ийордан дәрйасиниң ғәрбий қирғиқи вә ғәззә пәрқлиқ бир һакийәткә айланди. исраилийә ғәззәдә зораванлиқ вәқәлири йүз бәргәндин кейин қоршав астидики бу районға қарши қуруқлуқ, һава вә деңиз йолиниму өз ичигә алған һәр түрлүк һәрикәтләрни чәкләйдиған бир қамал қилишни башлиди (2017).

пәләстинликләргә қарши тохтимай елип берилған һуҗумлар

исраилийә 2008 , 2012 , 2014 вә 2021-йиллири ғәззәгә һәрбий һуҗум қозғиди. 2022-йили, исраилийә ишғалийити астидики ийордан дәрйасиниң ғәрбий қирғиқида йашайдиған пәләстинликләр үчүн әң әҗәллик бир йил болди. исраилийә 2023-йилиму ғәззәгә көп қетим һуҗум қилди вә җенинда өлүмләрни кәлтүрүп чиқарған һуҗумларни елип барди.

һамас 2023-йили 7-өктәбирдә исраилийәгә қаратқан әң чоң һуҗум болған «ақса тофани» намлиқ һәрикәтни башлиди. исраилийә бу һәрикәткә җаваб сүпитидә пәләстинликләргә уруш елан қилди һәмдә қоршав астидики ғәззәни қаттиқ бомбардиман қилишқа мәркәзлиәшкән һәрбий һуҗум қозғиди.

(исра илийә – пәләстин мәсилисидә) йүз миңлиған пәләстинлик һайатидин айрилди. көчүшкә мәҗбур қилинди вә онларчә йил ишғалийәт астида йашашқа мәҗбур болди.

исраилийә райондики тоқунушларға ахири хатимә берип, тинчлиқниң орнитилишиға йол қойамду йоқ?