تورک دونیاسیندا یئنی استراتژی: الیفبا
پروفسور دکتر احمد بیجان ارجیلاسون، تورک جمهوریتلرینین "الیفبا" استراتژیسینی یوروملادی
تۆرک جمهوریتلری، "کیریل‌دن لاتین الیفباسینا گئچمه" سۆره‌جینی تاماملاییر. الیفبا دییشیکلیینه گئتمه‌یه‌ن تک اؤلکه ایسه قیرقیزیستان. یاخشی "الیفبا" دییشیکلیگینین ایستراتژیک اولاراق اؤنمی نه؟ قونونون اوزمانی ایله دانیشدیق.
سووئت سوسیالیست جمهوریتلر بیرلیگی دؤورون‌ده، اورتا آسیاداکی تۆرک جمهوریتلری هله موستقیل بیر اؤلکه دئییلدی و بو دؤورده تۆرک بویلارینین کیریل الیفباسینا گئچیش سۆره‌جی باشلادیلدی.
روسلار، هر بیر تۆرک بویونا فرق‌لی کیریل الیفباسی اولوشدوردو. بو الیفبا؛ دیل، ادبیات، تیجارت، اقتصاد کیمی ساحه‌لرده تۆرک دونیاسینین ایله‌تیشیمینی آخساتدی.
حاضیر‌دا تۆرک جمهوریتلری آددیم-آددیم الیفبا دییشیکلیگینه گئده‌رک، کیریل‌دن لاتینه گئچیر.
الیفبادا اؤنملی بیر دییشیکلیگه گئدن سون تۆرک جمهوریتی ایسه اؤزبکیستان اولدو. بو قرارلا بیرلیک‌ده تۆرک جمهوریتلری ایچینده الیفبا دییشیکلیینه گئتمه‌یه‌ن تک اؤلکه قیرقیزیستان قالدی.
تۆرک جمهوریتلرین‌ده الیفبا دییشیکلیگی
آذربایجان بو گون، ۳۴ حرف ایچیندن سئچیلمیش ۳۲ حرف‌لی لاتین الیفباسینی قوللانیر. ۱۹۹۳ ایلین‌ده تۆرکمنیستان و اؤزبکیستان، ۱۹۹۴.جو ایلده قاراقالپاقیستان دا لاتین الیفباسینا گئچدی آنجاق بو اؤلکه‌لرین الیفبالارین‌دا چرچیوه الیفبادان یعنی اورتاقلیق‌دان ساپیلما گؤرولدو.
سون زامانلاردا اؤزبکیستان‌دا بعضی یاخشیلاشدیرمالار ائدیلمه‌یه باشلاندیغی کیمی آرتیق حیاتین هر یئرین‌ده ده لاتین حرفلرینین ایستیفاده ائدیلمه‌سی قراری آلیندی.
قازاقیستان بیر سوره‌دن بری الیفبا دییشیکلیگی اوچون چالیشیردی. ۲۰۱۷ده آشاما‌لی اولاراق لاتین الیفباسینا گئچمه قراری آلدی، آنجاق اولوشدورولان الیفبا تنقیدلره معروض قالدی. تۆرک بیلیم اینسانلاری "بیر سس بیر حرف" تکلیفی وئردی و ۲۸ ژانویه ۲۰۲۱ده، قازاقیستان‌دا یئنی الیفبا تانیدیلدی.
قیریم تۆرکلریله قاقاووز تۆرکلری ده لاتین الیفباسی قوللانیرکه‌ن، عراق تۆرکلری ده محدود یایینلاریندا عرب الیفباسی یئرینه تۆرکیه جمهوریتینین لاتین الیفباسینی قوللانیر.
"الیفبا دییشیکلیگی گوند‌می ۱۹۹۱دن بری وار"
تۆرک جمهوریتلرینین "الیفبا" استراتژیسینی، قیرقیزیستانین الیفبا دییشیکلیینه گئدیب گئتمه‌یه‌جگینی، تۆرک دونیاسیندا "اورتاق الیفبا" کیمی قونولاری غازی اونیوئرسیته‌سی امکلی اؤیرتیم اویه‌سی پروفسور دکتر احمد بیجان ارجیلاسون ت‌رت خبره آنلاتدی.
۱۹۹۱.جی ایلده‌ن اعتباراً تۆرک دونیاسی یئنی بیر سۆره‌ج ایچینه گیردی. تۆرکیه و قوزئی قیبریس تۆرک جمهوریتینه ۵ موستقیل تۆرک جمهوریتی داها علاوه اولوندو و موستقیل تۆرک دونیاسی یئر اوزون‌ده ۷ جمهوریتی ایله تمثیل ائدیلمه‌یه باشلاندی. پروفسور دکتر احمد بیجان ارجیلاسون، بو سۆره‌جین باشلانغیجین‌دا الیفبا دییشیکلیگینین ده گوند‌مه گلدیگینی وورغولادی.
مارمارا اونیورسیته‌سی تۆرکیات آراشدیرمالاری اینستیتوسو، ۱۸-۲۰ نوامبر ۱۹۹۱.جی ایلده ایستانبول‌دا "معاصر تۆرک الیفبالاری سمپوزیومو" تشکیل ائتدی. تۆرک دونیاسین‌دان بیر چوخ بیلیم انسانینین دا قاتیلدیغی بو ییغینجاغین سونوج بیلدیرگه‌سینده یئنی جمهوریتلره، لاتین حرفلرینه دایالی، ۳۴ حرف‌لی اورتاق بیر چرچیوه الیفبا توصیه ائدیلدی.
پروفسور دکتر ارجیلاسون، الیفبا قونوسونون یالنیز بیر توصیه اولدوغو حال‌دا چوخ تأثیرلی اولدوغونو و آشاغی یوخاری ۱ آی سونرا، ۲۵ دسامبر ۱۹۹۱ده توپلانان آذربایجان پارلمانینین لاتین الیفباسینا گئچمه قراری آلدیغینی وورغولادی.
"سیاسی موستقیللیگین یانی سیرا مد‌نی موستقیللیگین ده بیر سمبولو"
تۆرک دونیاسیندا لاتین اساسلی اورتاق بیر الیفبانین ایستیفاده ائدیلمه‌سی تۆرکلر اوچون چوخ اؤنملی بیر آددیم. پروفسور دکتر احمد بیجان ارجیلاسون، "سووئتلردن آیریلاراق موستقیل اولان تۆرک جمهوریتلری اوچون کیریل‌دن لاتینا گئچمک، سیاسی موستقیللیگین یانین‌دا کولتورل موستقیللیگین ده بیر سمبولو" دئدی.
پروفسور دکتر ارجیلاسونا گؤره الیفبا دییشیکلیگینین بیرینجی اؤنمی؛ ایستالین دؤورون‌ده تۆرکلره باسقییلا قبول ائتدیریله‌ن کیریل الیفباسی "روسیایا آسیلی‌لیغی" تمثیل ائدرکه‌ن، لاتین الیفباسی ایسه "اؤزگور و مد‌نی دونیایا آچیلیشی" تمثیل ائدیر.
ایکینجی اولاراق اورتاق بیر الیفبا، تۆرک دونیاسین‌داکی یاخینلاشما و امکداش‌لیق آرزوسونو اورتایا قویور. ۷ جمهوریتده و قیریم، قاقاووز یئری، بولقاریستان، قوزئی مقدونیه، کوزووو، باتی تراکیا، عراق، سوریه کیمی اؤلکه‌لرده‌کی تۆرک توپلولوقلاریندا اورتاق بیر الیفبانین ایستیفاده ائدیلمه‌سی؛ بو اؤلکه و توپلولوقلار آراسین‌دا بؤیوک بیر کولتورل تماس ایمکانی تامین ائدیر.
"تۆرکیه قامواویونون تۆرک دونیاسینی ایزله‌مه‌سی لازیمدیر"
کیریل الیفباسی تۆرک دونیاسین‌داکی ارتباطی چتینلشدیریردی. لاتین الیفباسینین بو ایله‌تیشیمه نئجه تأثیر ائدجگی قونوسون‌دا احمد بیجان ارجیلاسون بونلاری سؤیله‌دی:
"الیفبا دییشیکلیگی ایله‌تیشیمه هئچ شبهه‌سیز، اولوملو تأثیر ائد‌جک. بالکانلارداکی تۆرک توپلولوقلاری همیشه تۆرک مطبوعات یایین حیاتینی و تۆرک ادبیاتینی ایزله‌مک‌ده ایدی. آذربایجان دا بو یولا گیردی. تۆرکیه اجتیماعیتینین ده اونلاری ایزله‌مه‌سی لازیمدیر. بونون اوچون تۆرکیه‌ده ایشلر گؤرولمه‌لی. سۆره‌جین تۆرکیستان اؤلکه‌لرینه دوغرو یاییلماسی زامان آلسا دا موطلق اورایا دا چاتاجاق".
تۆرک دونیاسیندا اورتاق الیفبا: بیرلشدیریلمیش تۆرک ائلیفباسی
"تۆرک دونیاسیندا اورتاق بیر الیفبا یارادیلابیلرمی و داها اؤنجه بئله بیر ایش گؤرولدو می؟" سواللارینا باغلی پروفسور دکتر ارجیلاسون بونلاری آچیقلادی:
"تۆرک دونیاسینین یوزده ۹۸ینی اولوشدوران مسلمان تۆرکلرین ایستیفاده ائتدیگی عرب الیفباسی اورتاق ایدی. دوغو و باتی تۆرکلوگو متنلرین‌ده یعنی چاغاتایجا ایله عثمانلی تۆرکجه‌سی آراسین‌دا یالنیز اؤنمسیز بعضی املا فرقلری واردی.
سووئتلر دؤورون‌ده ۱۹۲۷.جی ایلده باشلایان لاتین الیفبالاری سۆره‌جین‌ده ده اورتاق بیر الیفبا واردی، دئیه بیلریک؛ الیفبانین آدی ایسه "بیرلشدیریلمیش تۆرک الیفباسی" ایدی. آنجاق بو سۆره‌ج ۱۹۳۷-۳۸ ایللرین‌ده ایستالین طرفیندن دوردورولدو و تۆرکلر، هر تۆرک یازی دیلی اوچون فرقلیلشدیریلمیش اولان، روسلارین ملی الیفباسی کیریل الیفباسینا گئچیریلدی. ۱۹۹۱ده دییشمیش اولان ائله بو نشباسقیلی سۆره‌ج ایدی".
"اؤنوموزده‌کی ایللرده اورتاق چرچیوه الیفبادا بولوشاجاغیمیزی اومود ائده‌بیلریک"
۳۴ حرف‌لی چرچیوه الیفبانین اصلین‌ده اورتاق بیر الیفبا و سۆره‌ج ایچینده بو الیفبادان ساپمالار اولدوغونو ایفاده ائد‌ن ارجیلاسون، "اؤزبکیستان و قازاقیستان اؤرنک‌لرین‌ده گؤردویوموز کیمی ساپمالاردان اوزاقلاشما و اورتاقلیغا دوغرو یؤنلمه ده وار. بو سبب‌دن اؤنوموزده‌کی ایللرده اورتاق چرچیوه الیفبادا بیر آرایا گله‌جگیمیزی اومود ائده‌بیلریک" دئدی.
الیفبا دییشدیرمه‌یه‌ن تک تۆرک جمهوریتی قیرقیزیستان
تۆرک جمهوریتلری ایچینده الیفبا دییشیکلیگینه گئتمه‌یه‌ن تک اؤلکه قیرقیزیستان قالدی. پروفسور دکتر احمد بیجان ارجیلاسونون بو حاقین‌داکی دوشونجه‌لری بئله‌دیر:
"منجه، قازاقیستان‌داکی سۆره‌ج تاماملاندیقدان سونرا قیرقیزیستان دا لاتین الیفباسینا گئچمه‌یی دوشونه‌جک. بو قونوداکی قرارین ۱۰ ایلی گئچه‌جگینی سانمیرام.
الیفبا دییشیکلیکلریله ایلگیلی قرارلارین سیاسی مقاملار طرفیندن آلیندیغینی خاطیرلایاق. سیاسی مقاملار دا البته اؤز قامواویلارینین تأثیرین‌ده قالماقدا. قیرقیزیستان اجتماعیتینده ده تۆرکیه‌یه و لاتین الیفباسینا قارشی بیر میل سئزیلیر. بونون نتیجه‌لرینی گؤرجه‌گیمیزی قوتله تخمین ائدیره‌م".
"سیاسی و مد‌نی شرطلر ال‌وئردیکجه اورتاق چرچیوه الیفبایا دوغرو گئدیش اولاجاق"
احمد بیجان ارجیلاسون تۆرک دونیاسی و الیفبا قونوسون‌داکی فیکیرلرینی بو سؤزلرله بیتیردی:
"بو آرادا گونئی آذربایجان باشدا اولماق اوزره ایرانین توپلامیندا ۳۰-۳۵ میلیونلوق، دوغو تۆرکیستان‌دا ۱۵-۲۰ میلیونلوق، افغانیستان‌دا ۳-۴ میلیونلوق تۆرک کوتله‌لری وار و بونلار عرب حرفلری ایستیفاده ائتمه‌یه داوام ائدیرلر. سیاسی و مد‌نی شرطلر ال‌وئردیکجه اورالاردا دا اورتاق چرچیوه الیفبایا دوغرو گئدیشلر اولاجاغینی دوشونه‌بیلریک".
ایلگیلی‌لی خبرلر
آذربایجان باشباخانی تورکیه‌ده
آذربایجان باشباخانی، جمهورباشقانی رجب طیب اردوغان طرفیندن ده قبول ائدیله‌جک
