“Nähcel-färadis” (Cännät baqçasına açıq yul) äsäre

“Törki dön’ya: şäxeslär häm äsärlär” tapşıru tezmäbezneñ bu bülemendä Xäräzem çorında yazılğan “Nähcel-färadis” (Cännät baqçasına açıq yul) äsäreneñ törek telenä kertkän öleşe häm anıñ avtorı turında süz baraçaq.

“Cännät baqçasına açıq yul” dip tärcemä itelüçe “Nähcel-färadis” Xäräzem çorına qarawçı ähämiyätle äsärlärneñ berse. Anıñ avtorı Mäxmüt Ğali ulı Bolğari. Yazuçı turında çığanaqlarda bik çikle mäğ’lümat tabırğa mömkin. Ul Xäräzemneñ Kärdär şähärendä tuğan, 1360nçı yılda ülgän. Äsären 1358nçe yılğa qadär yazuı bilgele.

“Nähcel-färadis” qırıq xädis janrında yazılğan häm 444 bittän toruçı didaktik äsär. Ul 4 bülek (bab) häm qırıq başçadan (fasıl) tora. Här başça ber xädis belän başlana. Xädisneñ törek telenä tärcemäse birelgännän soñ tanılğan islam ğalimnäreneñ äsärlärennän ul xädisneñ mäğ’näsen yaqtırtuçı özeklär kiterelä, başqa xädis häm ayätlär belän temanı açırğa tırışa. Berençe bülek Möxämmät päyğambärneñ igelekle êşläre häm tormışı turında. Qor’änneñ cibärelüe, Mädinägä küçenü, miğrac häm päyğambärneñ üleme anda urın ala. İkençe bülek dürt xälifä, päyğambärneñ ğailäsennän Xäzräti Fatıyma, Xäsän, Xösäyen häm 4 mäzhäb imamı turında. Öçençe bülektä süz Allahqa yaqınaytuçı ğamällär xaqında. Anda süz namaz, zäqat’, uraza, xac, ata-anağa xezmät, xäläl rizıq, sabırlıq häm başqa igeleklär turında bara. Dürtençe bülek Allahtan yıraqlaştıruçı naçar ğamällär turında. Ğadelsez räweştä qan tügü, zina, isertkeç êçemlek, täkäbberlek, yalğan dön’yanı yaratu, ikeyözlelek, näfrät häm könçelek, masayu häm iğ’tibarsızlıq - şularğa kerä.

“Nähcel-färadis”neñ külämenä qarasañ, anıñ Xäräzem çorınıñ iñ ähämiyätle äsäre buluı bäxässez. Tikşerenüçelär, bigräk tä, yazuçınıñ “ğadi häm açıq” tel qullanuın, monıñ keşelärgä mäğ’lümat citkerü maqsatınnan êşlänüen assızıqlıy. Äsärendä xäräkälär dä qullanıp, ul añlatırğa telägännäreneñ tağın da ciñel añlaşıluın täêmin itä. Här temanı açıqlawçı didaktik äsärlär belän nigezläp nığıta. Ul çorda Qor’änneñ törki tellärgä tärcemä itelüen dä iğ’tibarğa alğanda, yazuçı älege tärcemälärneñ ğadi xalıq öçen añlarğa awır buluın uylap üze qabat tärcemä itkän, açıqlawların ozın itä, annarı didaktik äsärlärdän misallar da östäp nığıta häm mömkin qadär köndälek söylämdäge süzlärne qullana. Yazuçınıñ bu räweşle tırışuınıñ iñ ähämiyätle säbäbe - islamnı tağın da tiränten añlatu, keşelärgä köndälek tormışqa dinne niçek kertep cibärüne kürsätergä tırışu.   

“Nähcel-färadis”nıñ bügen 11 nösxäse barlığı bilgele. Bolarnıñ berse - İstanbulnıñ Söläymaniyä kitapxanäsendä iñ çista êşkärtelgän Yaña mäçet bülege küçermäse. Qazanlı ğalim Şihabetdin Märcani kitapxanäsendäge nösxä xaqında mäğ’lümat bar, tik soñınnan ul yuqqa çıqqan. Parijda saqlanuçı küçermäneñ isä başı häm axırı yuq. Qazan federal’ universitetında “Nähcel-färadis”nıñ - 2, Qazan däwlät pedagogiyä universitetında isä 1 küçermäse bar. Sankt-Peterburgta Fännär akademiyäseneñ könçığış institutında 2 nösxä saqlana.

“Nähcel-färadis” äsären Zäki Wälidi, Fuat Köprülü, Yanos Êkmann, Ali Fäxmi Karamanlıoğlu, Osman Nädim Tuna, Aysu Ata şikelle fän ähelläre tikşergän häm dön’yağa tanıtqan. Ul Urta ğasırlardağı törek tele, mädäniyatı häm sänğate tikşerenüläre küzlegennän bik ähämiyätle urın alıp tora, üz êçendä qıymmätle mäğ’lümatlar saqlıy.

Avtor: Nazgöl Qadırova

Çığanaqlar:

1. Ercilasun, Ahmet. B. (2004). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yay.

2. Kuyma, Erol, (2015). Harezm Dönemi Türkçesi ve Eserlerine Genel Bir Bakış. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. Yıl 8, Sayı 1, Haziran 2015, ss. 367-383.

3. Janos Eckmann, (1956). Nehcü'l-Ferâdîs I, Tıpkıbasım, TDK, Ankara.