Äminä Barudi
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 15/20
Üz çorında aldınğı qaraşlı din ähele bulğan Salixcan Barudineñ qızı Äminä Barudi turında qısqaça küzätü
Bügenge yazmabıznı tarix fännäre kandidatı, Tatarstannıñ atqazanğan mädäniyät xezmätkäre Täêminä Biktimerova xezmätlärenä nigezlänep äzerlädek.
Tatar milli mäğarif tarixına küz salsaq, anda ğomerläre bik qısqa, ämma qılğan ğamälläre ozın-ozaq yıllarnı êçenä alırday zatlı şäxeslär bik küp. Änä şundıylarnıñ berse-üz çorınıñ aldınğı qaraşlı din ähele bulğan, Qazan şähärendäge unınçı mäxällä mädräsäse imam-xatıybı, mödärrise Salixcan Barudi xäzrätneñ qızı Äminä tutaş.
Äminä Barudi 1893nçe yılnıñ, iske stil’ belän 10nçı iyünendä Qazan şähärendä dön’yağa kilä. Qız keçkenädän ük iskitkeç nigezle ğailä tärbiyäse ala. Anıñ babaysı Möxämmätcan İbneämin ulı Ğaliyev-Qazannıñ ataqlı säüdägäre bula, bik küp kenä däräcäle wazıyfalar da başqara.
Möxämmätcan Ğaliyev kitaplar, qul’yazmalar satıp ala, bay ğına kitapxanä buldıra. Üzeneñ dürt ulın da belemle, mäğ’rifätle itärgä tırışa ul. Ullarınnan - Ğalimcan, Salixcan, Ğabdraxman Törkiyä, Boxara, Misır häm Ğaräbstan mädräsälärendä belem alıp, Qazan mäxällälärendä din ähelläre bulıp kitkännär, tormışların Allahı Täğalägä xezmät itügä bağışlağannar. Ğalimcan Barudiğa näselläreneñ isemen mäñgeläşterü nasıyp bulğan. Ğalimcan belän Salixcannı Möxämmätcan abzıy apalı-señelle säwdägär Ütämeşevlarnıñ qızlarına öyländerä. Ullarınnan Sälixcan häm kilene Bibinäğıymä xanım biş bala tärbiyäläp üsterälär. Şularnıñ berse dä –Äminä tutaş.
Äminä başlanğıç belemne ciñgäse Bibimahruynıñ “Möxämmädiyä” mädräsäse yanında urnaşqan qızlar mäktäbendä ala. Ä ciñgäse Bibimahruy wafatınnan soñ älege mäktäp mäşhür möğallimä Läbibä Xösäyeniyä qulında qala.
Äminä Barudi – Xösäyeniyäneñ dä söyekle şäkertlärennän bula. Ämma,ata-ana rizalığın alıp, fimnaziyägä kerep uqu teläge bulsa da, kilep çıqqan kötelmägän xällär qız balanıñ telägenä kirtä sala. Çönki, ätise Salixcan xäzrät säyäsi totqın sıyfatında patşa xökümäte tarafınnan sörgengä xökem itelä. Ätisen özelep yaratqan, çiksez xörmät itkän 15 yäş’lek Äminä, olılarnıñ xuplap betermäwlärenä dä qaramastan, ätise artınnan Vologdağa sörgengä kitä. Ätiseneñ xälen beraz ciñeläytü bula qaharman qıznıñ teläge.
Rusiyä möselmannarınıñ berdäm taläbe näticäsendä xökümät şul uq yılnı säyäsi totqınnarğa taşlama yasıy, yäğ’ni çit ilgä kitärgä röxsät birelä. 1908nçe yılnıñ sentyabrendä Salixcan xäzrätkä İstanbulğa kitärgä mömkinlek tuğaç, ätise belän bergä Äminä dä yulğa çığa.
Äminä Törkiyädä ataqlı Şäyxelislam Qasıym xäzrätneñ qızı Xösniyä xanımnan xäzerlek däresläre alıp, universitet qarşında oyıştırılğan “Analar mäktäbe”nä uqırğa kerä. Anı uñışlı tämamlıy. Nihayät’, küptänge xıyalı da tormışqa aşa: ğali uqu yortına – İstanbul universitetına uqırğa kerä. Universitetta gumanitar fännär belän, bigräk tä borınğı tarixnı yaratıp öyränä, Kubrat xan xäzinäläre belän qızıqsına, tuğan ilgä qaytqaç, muzey açu uyı belän yanıp-köyä.
Näq’ bu zamannarda da Balkan suğışu başlana…
Qızğanıç, Äminägä uquın tämamlarğa nasıyp bulmıy. İstanbulğa yullar yabıla. Tuğan yaqlarına kanikulğa dip qaytqan Äminägä qabat Törkiyägä baru mömkinlege betä.
Belemgä omtılış bu yäş qıznı nindi genä awırlıqlar belän qarşılaştırmıy. Ämma ul yığılmıy, ä kiresençä Xoday aña köç häm küät birä. Bu küreneş möğayen, näseldän miras bulıp küçkänder. Ul haman uqırğa, belem êstärgä tırışa. Qazandağı Şumkova gimnaziyäsenä yörep, aşçılıq kursların tämamlıy, möselman xatın-qızlar öçen dä şundıy uq kurslar açu, ”Aş peşerüçelärgä kiñäşlär” kitabın çığaru mäşäqat’läre belän yöri.
1914nçe yılda Qazanda qızlar öçen kommerŝiyä mäktäbe açılğaç, Äminä anda dürt yıl buyı din beleme däreslären alıp bara, üzen talantlı möğallimä itep tanıta. Läbibä Xösäyeniyä mäktäbe nigezendä uqıtuçılar xäzerli torğan yuğarı mäktäp açırğa tırışıp yörüçelärneñ dä iñ êşleklese Äminä tutaş buluı mäğ’lüm.
Tärbiyäle, kiñ mäğ’lümatlı, kiñ xolıqlı, saf küñelle, mölayem tabiğat’le, ğali ruxlı bulıp, iptäşläre arasında qaderle urın totqan, uqu-uqıtu êşlären çın möqatdäs, çın kiräkle ber êş dip ictihad itkän, balalar tärbiyäläwgä zur ähämiyät birgän Äminä Barudineñ ğomere bik qısqa bula. Ul barı ğomereneñ çäçäk atqan waqıtı, yäğ’ni 25 yäşendä bu yaqtı dönya belän sawbullaşa.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1) syuyumbike.ru>istoriya<min-tutash
Biktimerova T.,”Äminä tutaş”.”Söyembikä” jurnalı.(N7,2006), 04.05.2016
2) https://tatar-inform.tatar>archive
Biktimerova T.,”Millät qızı//ÄMİNÄ TUTAŞ//”. (N 34. 24.08.2006).
Bäyläneşle xäbärlär
19 may - Atatörekne iskä alu, yäş'lär häm sport bäyräme
Bu bäyräm Törkiyä Cömhüriyäte häm Tönyaq Kipr Törek Cömhüriyäteneñ milli bäyrämeder
