"Abdülkadir İnannıñ belemgä omtıluı bik köçle ide"

Tanılğan tyurkolog professor Zäynäp Korkmaz:

“Min üniversitetta uqığan çaqta Abdülkadir İnan ostazıbıznıñ studentı buldım, annan bik küp äyberlär öyrändem. Bez törek teleneñ tarixi çorına bäyle iñ qimmätle (qıymmätle) mağ'lümatlärne annan üzläşterdek. Mäsälän, qaraxanlı törekçäse, xarez, çağatay söyläşlären.

Törek teleneñ üseşen döres itep annan öyrändem. Ul çaqlarda SSSR Sovetlar Berlegenä baru mömkinlege yuq ide. Arada timer pärdä bar ide, kitap kilmi.

Abdülkadir ostazıbız Rüsiyäneñ Altay töbägendäge şiwälärne bik yaxşı belä ide. Min annan altay, qızıl, çor, abakan söyläşlären öyrändem.

Ayıruça çağatayçağa qağılışlı bik qimmätle êşçänlege bar.

Diplom êşemne çağatay şiwäse belän bäyläp Abdülkadir ostazım belän äzerlädem.

İñ yaratqan, xörmätle ostazlarımnıñ berse ide. Mine de bik yarata ide, şuña kürä dä mindä qaldırğan täêsirlären 4 öleştä äytep uzarğa bula:

Berençe üzençäleğe, anıñ xarakterınıñ töp sıyfatı – êş söyüçänlege, iskitkeç tırışlığı. Şul êş söyüçänlege arqasında zur uñışlarğa ireşte. Belemgä omtıluı bik köçle ide.

Kiñ qırlı xezmätläre dä bar. Barı tik törek tele tarixında ğına tügel, fol'klor, êtnografiya ölkäsendä çığanağına barıp citep êşçänlek başqarğan. Mäsälän, “Tarixta häm bügen şamanizm” isemle kitap. İske törek ışanuları añlatılğan äsär 2 tapqır basılğan.

Bügen anıñ turında işetüemçä häm minem küzätüläremä kürä, anıñ 347 mäqaläse bar. Xäzerge waqıtta Başqortstanda Abdülkadir ostazıbıznıñ 400gä yaqın mäqaläse, 15-20läp kitabı bulğan universitet xezmätkäre ide.

Ul şul xatle xörmätle keşe bulğan ki, Fuat Köprülü (Törkiyä tışqı êşlär ministrı ide) Germaniyadan qaytıp anı “Törkiyat institutı”na assistent itep êşkä çaqıra.
Annan soñ şunda “Dädä Korkut xikäyäläre”nä qağılışlı öyränüläre “Törkiyä mäcmuası” jurnalında berençe bulıp basılıp çığa.

Annan soñ Atatörek Abdülkadir İnannıñ êşlären yuğarı bäyäli häm monda çaqıra. Törek tele oyışmasında baş belgeç bulıp êşli.
Soñınnan ul Atatörek tarafınnan professorlıkka täqdim itelä. Ministrlar kabineti tarafınnan professorlık däräcäse birelä.
Bu waqiğalar (waqıyğalar) georgafiya, tel häm tarix fakultetında êşlägändä bula.

Fäqät, qızğanıç, 1944 yılda törekçelek xäräkäte bar ide, ul çaqlarda Sovetlar Berlege rejimı nıq taralğan bula. Abdülkadir İnannıñ mondıy êşlärgä bernindi qatnaşuı bulmasa da, annan professor isemen kire alalar. Soñınnan isä professorlık iseme üzenä kire qaytarıla. Layıqlı yalğa çıqqançı universitetta uqıtuın däwam itä.

İkençe üzençälege. Xörmätle ğalim buluı häm tikşerenülärdä belem çığanaqları belän eşläw anıñ däräcäsen tağın da kütärä. Bezneñ ostazıbız menä şuşındıy qimmätle belem iyäse bula.

Öçençe üzençälek. Ul üz watanın häm milläten söyüçe keşe bula.

1917 yılğı inqilabtan (inqıylabtan) soñ Başqortstanğa bäysezlek alu öçen azatlıq xäräkätendä qatnaşa. Ämma bu êşlärne başqarıp çığa almağaç Zäki Wälidi Tuğan belän bergä çit ilgä kitep, säyäsi möhacir bularaq berniçä yıl yäşi. Nihäyät, Hindstannan Marsilya yulı belän Parijga bara.
Parijda kitapxanädä êşli, annan soñ Germaniyağa kitep, däwlät kitapxänäsendä êşläp ala. Anda da fänni tikşerenülär alıp bara. Qimmätle (qıymmätle) ber ğalim.

1925nçe yılda dustı Zäki Wälidi Tuğan belän bergä ikençe watanı bulğan Törkiyägä kilä. Bik qimmätle (qıymmätle) xezmätläre bula. Bu fakul'tetta minem uqıtuçım bula. Anıñ uquçısı buluı minem öçen zur bäxet bula. Äle dä kiräk bulğan çaqta anıñ kitapların uqıym.”

Tanılğan başqort ğalime Abdulkadir İnannı başqa ğalimnär dä añlata.

Professor, doktor Tuncär Baykara:

“Abdülkadir İnan – minem uqıtuçım Zäki Wälidi Tuğannıñ yaqın dustı ide. Doktoranturada uqığan waqıtta min uqıtuçı yanına yış qına kilep yordem, çönki anın täcribäse zur ide.

Min anıñ dustınıñ uquçısı ikänen belgäç, ul üzeneñ belgännären miña tağın da kübräk öyrätä başladı.

Min anıñ studentı bulmasam da, ul miña ruxi baylıq birde. Ul 1889 yılda tuğanı öçen anıñ nazari häm ğämäli belemnäre bik zur ide, bik qızık belemnäre bar ide.

Abdülkadir İnan Törkiyädä bik zur üzgäreşlär waqıtında yäşäde. Töreklärneñ tormışın kürgän, alarnıñ tormışınnan xäbärdar bulğan, töreklärneñ üzençäleklären tirännän belgän keşe ide.”

Professor, doktor Dursun Yıldırım:

“Abdülkadir İnan ostazıbız wafat, ämma bez anıñ tuuınıñ 125 yıllığın iskä alabız. Törek geografiyasında törek kul'turasına, tarixına, mädäniyätenä yaqtılıq birgän böyek belgeç, ğalim, dip äytä belerlek keşelärdän berse ide Abdülkadir İnan ostazıbız.

Abdülkadir İnan - böyek ğalim buldı. Anıñ yazğan äsärläre mäñgelek. Bu ğalimneñ äsärläre här wagıt uqılaçaq.”

Kürenekle ğalim Abdulkadir İnannıñ ulı Yaşar İnan:

“Borıñgı ğalimnärne iskä alu - güzäl küreneş, alarnı onıtmaw - tağın da matur ber ğämäl, wafat bulğannan soñ da äsärläreneñ yäşäwe bik möhim.”

Jurnalist-tikşerenüçe Hadi Şänol:

“2006 yılda “Tyurkologiya xikäyäse” isemle kitabıbız basıldı (ostazlarıbız turında yazılğan kitap). Kitapnıñ yazuçısı häm bastıruçısı min. Nigezdä min TRT xezmätkäre, xäzerge waqıtta layıqlı yalda.

Bu ğalimnär dä minem uqıtuçılarım ide. Tatarstanda bulğan ber xäl. Ğayaz İsxaqinı (İsxaqıynı) belmilär. Säğädät Çağatay turında kitap yazdım, ul miña bik nıq tä’sir itte. Bez alarnı kitaplarda yäşätergä tiyeş idek.

Alar bezgä ürnäk bulırlıq, awırlıqlarnı ciñep çığa belüçe töple keşelär.”