Kön belän tön waqıtı üzgärä

“Nigä?/Çönki!” tapşıru - tezmäbezneň bügenge çığarılışında tabiği, xätta planetabız zurlığınnan artıp kitkängä kürä kosmik dip atıy alğan ber fakt turında süz alıp barabız. Bez başlanğıç sıynıftan uq öyrängän kön-tön ozınlığı turında söyläşäbez bügen.

Borınğı zamannardan uq keşelär kön belän tönneñ tigez bulmawına basım yasıylar. Başta köndezlär qısqa bulğan çorda yaqtılıqtan häm cıılılıqtn kübräk faydalanu yulların êzlägän ata-babalarıbız waqıtlar uzu belän bu faktnıñ säbäpläre turında da uylana başlıy. Bügenge köngä qadär saqlanıp qalğan küpçelek tarixi monumental’ qorılmalarda kön belän tön tigez bulğan könnär izge sanala häm yılına ike tapqır bulğan bu xäl ilahi işarät digän fiker kiñ taralğan.

Kön belän tön waqıtı nigä gel üzgärep tora? Bu küreneşneñ töp säbäbe – Cirneñ küçär awışlığı. Küçär awışlığı planetanıñ barlıqqa kilü waqıtında kiçergän törle üzara bäyläneşennän kilep çığa. Cir formalaşuın da üz üçenä alğan Qoyaş sistemasınıñ ğomumi formalaşu prośessında planetalarnıñ häm başqa kük cisemnäreneñ kübese äylänüçe disk formasındağı matdä bolıtınnan toralar ide. Bu disktağı bäreleşlär, tartu köçe bäyläneşläre häm oxşaş faktorlar planetalarnıñ orbitaların häm äylänü küçären bilgelädelär. Cir küçäre dä bu formalaşu prośessında bilgelände häm bilgele ber awış poçmaqta urnaştı.

Belüebezçä, Cir üzeneñ awış küçäre tiräsendä  äylängändä Qoyaş tiräsendä dä äylänä. Üz küçärendä äylänü ber könne, Qoyaş tiräsendä äylänü ber yılnı barlıqqa kiterä. Bu xäräkätlär näticäsendä qoyaş nurları törle töbäklärgä törle poçmaqlardan kilä häm könnärneñ ozınlığı belän tön häm kön waqıtları üzgärä. Çönki Cirneñ küçär awışlığı qoyaş nurınıñ cir yözenä töşü poçmağına täêsir itä. Cir küçärenä kürä awış bulğanğa qoyaş nurı yıl däwamında törle yıl fasıllarında törle poçmaqlardan kilä. Şul uq xäl kön däwamında cirgä barıp citkän qoyaş nurınıñ külämenä dä täêsir itä. Şuña kürä qışın könnär qısqa, tönnär ozın bula.

 Êkvator tiräsendä kön-tön ozınlığı yıl däwamında çağıştırmaça daimi bulıp qala. Çönki Cirneñ awışlığı arqasında qoyaş nurları bu töbäklärgä vertikal’ poçmaqta kilä. Läkin qotıplarğa taba barğanda yıl fasıllarına bäyle räweştä kön häm tön waqıtlarında möhim üzgäreşlär barlıqqa kilä. Kön-tön ozınlığı üzgärä, çönki dön’ya küçäre awış häm bu törle çorda törle külämdä qoyaş nurı aluıbızğa kiterä.