Xaci Bektaş Wäli häm Bektaşiya tariqäte

Xaci Bektaş Wäli – sufıy häm İslam fälsäfäçe. Tormışı xaqında tögäl çığanaq yuq. 14nçe ğasırda “Vilayät’namä” isemle äsär yazğan. Xaci Bektaş Wälineñ Xorasan şähärendä tuuı belenä. Ul - mongol basıp aluçılarınnan qaçıp, Anadoluğa küçep kitkän törekmän ğalime. Xaci Bektaş Wäli 1271 yılda Suluca Karahöyük awılında yaqtı dön’yadan kitä.

“Vilayät’namä”gä kürä Xaci Bektaş Wäli Suluca Karahöyüktä ber törekmän şäyexe bularaq ber yaqtan üz cämäğate êçendä ostaz wazıyfasın başqara, ikençe yaqtan bügenge Ürgüp cirendäge xristiyannar belän tığız mönäsäbätlär qorıp, alarnıñ üzgärüenä nigez äzerli. Şulay uq şamanist mongollarnıñ da möselmanlıknı qabul itüläre öçen tığız êşçänleklär alıp bara, xälifälären bu maqsat belän Anadolunıñ här poçmağına cibärä. Xaci Bektaş Wälineñ Xäydäriyä tariqäteneñ ber äğzase bularaq Anadoluğa kilüe, annarı Baba İl’yasi Xorasani cämäğatenä kerep, Väfailik tariqätenä quşıluı häm ğomeren şunda uzdıruı äytelä. Şulay itep iseme üzeneke bulsa da, Bektaşiyane üzeneñ qormawı añlaşıla.

Xaci Bektaş Wälineñ agiografiyase, xätta agiografiyadän dä çığıp, mifologik Xaci Bektaş Wäligä äylänep, mondıy izgelek qazanuında Antaliyaneñ Älmalı rayonı yanındağı Täkkäköy awılında törbäse urnaşqan Abdal Musanıñ role bik zur. Mäxmät Fuad Köprülü 14nçe ğasırda Xaci Bektaş Wälineñ Suluca Karahöyüktäge därwişlär yortında belem alğan bu möhim şäxesneñ Xaci Bektaş Wäli kul’tınıñ cäyelüendä nindi zur rol’ uynawın kürsätä. Köprülüneñ häm annan soñğı tikşerenülärdän çıqqan näticägä kürä yäşägän çorında bik tanılmağan bu tıynaq törekmän şäyexen yaña ğına qorılıp kilüçe Ğosmanlı bileğe belän ber rättän barlıq Urta häm Könbatış Anadoluğa Abdal Musa tanıtqan.

14nçe ğasırnıñ berençe çiregennän soñ Xaci Bektaş Wäli därwişlär yortınıñ şäyexe bulğan Abdal Musa yanındağı ber törkem Xäydäriyä därwişläre belän bergä qorılıp kilüçe Ğosmanlı bileğe cirlärenä kitä, anda Orxan Ğazıynıñ xezmäte astına kerep, ciñep alularda qatnaşa häm uñışqa ireşä. Fäqat’ anıñ böyek êşe bergä suğışqan Ğosmanlı ğazıylarına Xaci Bektaş Wälineñ agiografiyalären añlatıp, anı tanıtuı bula. “Vilayät’namä”däge Xaci Bektaş Wälineñ iñ açıq üzençälege – 12 imam näselennän buluı. Ätise - İbrahim-i Sani, İmam Musa äl-Kazıym näselennän häm Xorasan xökemdarı. Şul räweşle Xaci Bektaş Wäli - şah balası.

Xaci Bektaş Wäli keçkenä waqıtta başta tanılğan sufıy Lokman-ı Pärändä, annarı anıñ kiñaşe belän Äxmät Yäsäwi yanında belem ala. Ul waqıtlarda uq härkemne tañ qaldıra ul. Mäkkägä barıp, xac qılğan Bektaş xaci däräcäsen ala. Qaytqanda Näcäf häm Kerbelağa kerä. Xaci Bektaş Wäli Suluca Karahöyükkä kilä häm Kadıncık Ananıñ öyendä qunaq bula. Bu waqıtta moğcizaları belän iğtibarnı cälep itä. Awıl sıyırların kötä başlıy. Ber waqıttan soñ ber keşelek ğıybadät urını bulğan Kızılca Halvetne qora. Xaci Bektaş Wäli inde şäkertlärne qabul itä başlıy. Danı tiz tarala. Ul biredä bulğanda Säyyid Mäxmüt Hayrani, Ahi Ävran kebek böyek wälilär belän, tirä-yaqtağı möselman bulmağan keşelär belän yaqın mönäsäbät qora. Tanışqan mongol citäkçeläreneñ ber öleşen möselman itä. Şaqtıy xälifä üsterä, ülär aldınnan härbersenä dokumentların birep, Anadolunıñ här poçmağına cibärä.

Xaci Bektaş Wälineñ asıl danı ul wafat bulğannan soñ tarala. Ğosmanlı ğazıyları aradaşçılığı belän Xaci Bektaş Wäline tanığan Ğosmanlı soltannarı Yanıçar yortın qorğanda ğazıylar arasında taralğan köçle kul’t arqasında bu yortnı aña bağışlıylar. Şulay ştep Xaci Bektaş Wälineñ xatiräse Ğosmanlı cirlärendä könnän-kön üsep, ülemsezläşkän. 16nçı ğasır başlarında isä Balım Soltan Xäydäriyädän kitep, Ğosmanlı xökümäte yärdäme belän Bektaşiya tariqäten qora. Şul räweşle üzägenä Xaci Bektaş Wäli quyılğan Anadoluda törek sönni bulmaw formalaşu barışın tögälli.

Avtor - Nazgül Kadirova

Çığanaqlar:

1. M. Fuad Köprülü, “Bektaşîliğin Menşe’leri”, TY, II/8 (1341), s. 136-140.

2. https://islamansiklopedisi.org.tr/haci-bektas-i-veli

3. Manakıb-ı Hacı Bektâş-ı Velî: Vilâyet-nâme (haz. Abdülbaki Gölpınarlı), İstanbul 1958.