Urta ğasır törki däwlätlärendä tel häm ädäbiyat

“Törki dönya: şäxeslär häm äsärlär “ tapşıruınıň bügenge çığarılışında Urta ğasır törki däwlätlärendä tel häm ädäbiyät qullanu, çornıň möhim şäxesläre häm alarnıñ äsärläre turında süz alıp barabız.

Xäzergä qadär ütkärelgän tikşerenülär näticäsendä törki tellär öç çorğa bülenä: borınğı, urta häm yaňa. Urta ğasır dip atalğan çor 10-15 nçe ğasırlarnı üz êçenä ala. Tarixi küzlektän qarağanda urta ğasırnıň iň möhim borılış noqtası – törkilärneň İslam dinen däwlät dine itep qabul itüe. 10 nçı ğasırda möselmanlıq barlıqqa kilgännän soň 300-350 yıl ütkän, İslam dine Süriyä, Misır, Tön’yaq Afrika, İspaniya, Mesopotamiya, İran häm öleşçä Azärbaycan belän Könbatış Törkestanğa taralğan. 300 yıl êçendä İslam dine prinŝiplarına nigezlänep yaňa ŝivilizaŝiya barlıqqa kilä. [1] Bu ŝivilizaŝiyäne qabul itkän berençe möselman törki däwlät İdel Bolğar däwläte bula. [2] Läkin alarnıň möselmanlığı başqa törkilärgä täêsir itmi. Ul çor törki dön’yanıň üzäk däwläte Qaraxani däwläte bula.

Tarixi yazmalarğa qarağanda, 10 nçı ğasır urtalarında Qaraxani xökemdarı Satuk Buğra xan möselman bula. Bu törki dön’ya öçen  inqıylap kebek zur üzgäreş ide. Satuk Buğra xan xalqınıň küpçelege bu yaňa dingä küçälär. 10 nçı ğasır urtasında Säyhun qawemnärendä yäşägän uğızlardan yöz meňlägän keşe möselman bula. [3]  İň küp törki qabilälärneň berse bulğan uğızlarnıň kübese qaraxanilar êçendäge qarluq, yağma, çigil, tuhsi qawemnäre, tön’yaq-könbatışta İdel bolğarları İslam dinen qabul itälär. İgençelek basseynındağı uyğırlar, İrtış qawemendäge kümäklär häm Yenisey qawemendäge qırğızlar äle möselman bulmıylar. Uyğırlar burkan häm mani dinendä idelär, qalğannarı iske törki dinne däwam itterälär.

Din belän bergä zur ŝivilizaśiyäne qabul itkän törki dön’yanıň yazma tele kübesençä ğaräpçä häm farsıça bula. Fänni äsärlärdä ğaräp, ä ädäbi äsärlärdä farsı tele östenlek itkän. Däwlät êşlärendä ikesen dä qullanğannar. Ul çornıň böyek şağıyr’läre häm ğalimnäre äsärläreneň kübesen ğaräp häm farsı tellärendä yazğannar. [4]Monnan tış bügenge köngä qadär saqlanğan Qaraxani çorına qarağan törki teldä yazılğan möhim äsärlärne dä küräbez.

Bolar: İslam törki ädäbiyätınıň berençe bilgele äsäre -  Yosıf Xas Xacib Balasağuninıň “Qotadğu beleg”e, berençe bilgele törki süzlek - Mäxmüd Qaşğarıynıň “Divane löğatet-törk” äsäre, berençe Qor’än tärcemäläre, Äxmäd Yügnäkineň kiňäş häm äxlaq kitabı bulğan “Hibätel-xäqaik” äsäre,  xoquq dokumentları häm Xuca Äxmäd Yäsäwi belän möridläre yazğan “Divane xikmät” şiğır’läre. Äsärlärdän kürengänçä, ğaräp häm farsı telläre täêsire zur bulğan ki, Mäxmüd Qaşğarıy üzeneň süzlegen ğaräplärgä törki telne öyrätü öçen yazğanın äytä.

Yosıf Xas Xacib Balasağuninıň “Qotadğu beleg” äsäre - 11 nçe ğasırda törki telneñ fänni tel bularaq qullanılğanın kürsätüçe iň zur şahit. Äxmäd Yügnäkineň “Hibätel-xäqaik” äsäre tulısınça maqsatqa turı kiterep üget-kiňäş stilendä yazılğan. Äxmäd Yäsäwineň iň möhim yağı – yäsäwilek tariqate, şäkertläre häm şiğır’ yulları belän İslamnı küçmä törki xalıqqa ğadi itep aňlatuı. Törkilärneň İslamnı ğadi teldä aňlaw häm ğamälgä kertülärendä Äxmäd Yäsäwi häm möridläre bik möhim rol’ uynıylar. 11 nçe ğasırda Yarkandta uyğır häm ğaräp xärefläre belän yazılğan mäxkämä dokumentları ädäbiyät belän tügel, ä tel häm xoquq tarixı belän bäyle. Şul uq ğasırnıň Qor’än tärcemälärenä kilgändä, berse İstanbuldağı Törek İslam äsärläre muzeyında, ikençese Londonda, öçençese  Sankt-Peterburgta  bulğan Qor’än tärcemäläre törki tel häm din tarixı temaları arasında urın ala. Alar tel tikşerenülärendä morfologiya, leksikologiya häm semantika yağınnan bay material barlıqqa kiterälär.

11-12 nçe ğasırlarda yazılğan bu äsärlärneñ barısın da isäpkä alğanda İslam dinen saylağan törkilärneñ berençe törki din, xoquq, politologiya, sośioloiya, süzlek, grammatika häm ädäbiyat tekstlarınıñ Qaraxani çorında barlıqqa kilgäne açıqlana. Törki tel xäzerge köçenä urta ğasırda törki telgä xezmät itkän bez yuğarıda telgä alğan ğalimnär häm isemnären belmägän başqa ğalimnär yärdämendä ireşä aldı. 

Avtor: Nazgül Qadırova