Änkaradağı terror höcüme häm propagandanı tuqtatu

“PKK” terror oyışmasınıñ 1 nçe oktyabr’dä Änkaradağı İminlek ğomum mödirlegenä qarata terror höcüme omtılışın qurqınıçsızlıq häm küzläw mäs’älälärennän tış oyışma propagandasın tuqtatu häm strategik êlemtä barışları cähätennän dä qararğa kiräk. Terrorçı höcümnän soñ qurqınıçsızlıq oyışmaları belän bergä cämğıyät’ dä bilgesezlektä qala. Qurqınıçsızlıq organnarı häm küzläw cämğyät’läre küzlegennän qarağanda standart operaśiya prośeduraları bik açıq.

Läkin qurqınıçsızlıq häm küzläw prośessların aktivlaştıru höcümnän soñ terrorçılıqnıñ psixologik häm sośial yoğıntısın kimetü, mizgellek propagandağa qarşı toru öçen strategik êlemtäne tormışqa aşıru ber-berse belän integraśiyälängän. Çönki mondıy waqıyğalarğa tiz reakśiya belderü waqıtlı näticälärne genä tügel, ä ozaq waqıtlı milli qurqınıçsızlıq häm sośial tuqımanı da bilgeli ala. Terror höcümnärennän soñ aşığıç iğ’tibar taläp itä torğan möhim närsä – höcümnän soñ uq terror propagandasın tuqtatu. Bu waqıtta propaganda profilaktikasında strategik aralaşunıñ möhimlegen dä assızıqlarğa kiräk.  

Säyäsi,iq’tisadi häm soŝial’ tikşerenülär waqıfı SETAnıň  qurqınıçsızlıq tikşerenülӓre direktorı, yazuçı, professor doktor Murat Yäşeltaşnıň bu temağa aňlatmasın tӓq’dim itӓbez.

Terror höcümennän soñğı xaos mizgellärendä böten cämğıyät’neñ iğ’tibarı waqıyğağa yünälä. Mäğ’lümat çaraları waqıyğanıñ neçkälekläre öçen tırışırlar, şahitlär kürgännären añlatırlar, cämğıyät’ faciğanı añlarğa tırışır. Sośial’ medianıñ tiz üzgärgän häm yış qına döres, tögäl mäğ’lümatnı üz êçenä almağan üzara êlemta mäydanında isä prośessnı kontrol’ itü mömkin tügel diyärlek. Belgeçlär çiklängän mäğ’lümat belän analizlar yasıylar, ğadi qullanuçılar êmośiyägä birelep üz fikerlären belderälär,  xaos moxitennän faydalanırğa telägän mänfäğat’ törkemnäre isä prośess belän idarä itäçäk häm butalçıqlıq tudıraçaq üzara bäyläneş çeltäre buldıralar. Näq’ şul waqıtta terror propagandası tamır cäyü häm taralu öçen uñdırışlı nigez taba ala, butalçıqlardan faydalanıp, üz maqstalarına ireşü öçen êmośiyälärne qullana ala.

 Höcümnän soñ propagandadan saqlanunıñ aşığıçlığı radikal’läşüne buldırmaw öçen kritik êtap. Höcümnän soñ êkstremistik êçtälektäge mäğ’lümatqa duçar bulu êmośional’ yaqtan zäğıyf’ yäki cawap êzlägän keşelärne radikal’läşterä ala. Bu xälne buldırmas öçen radikal’läşü śiklın tuqtatu bik möhim. İkençe yaqtan kopiya höcümnärne buldırmaw höcümnän soñ qurqınıçsızlıq häm küzläw barışın idarä itüdä bik ähämiyätle. Terrorçı propaganda nigezdä höcümçelärne küklärgä çöyä, alarnı güyä “qaharman” itep kürsätä. Bu situaśiya radikal’läşü barışındağı keşelärne kopiya höcümnär yasarğa därtländerä ala häm tiz arada çaralar kürüne taläp itä.

Änkarada yäkşämbe könne bulğan höcümnän soñ “PKK” terror oyışması oxşaş ısul qullanıp, sośial’ mediada aktiv aralaşu buldırdı häm höcüm aşa üz mäydanın kiñäytergä tırıştı. Sośial bötenlekne saqlaw – höcümnän soñ iğ’tibarğa alınırğa tiyeş maqsat. Terror propagandası cämğıyät’lärdä büleneş häm qarşılıq tudırunı maqsat itep psixologik qurqularnı tiränäytü burıçın quya. Höcümnän soñ sośial garmoniya häm berdämlekne saqlaw bik möhim. Cämğıyät’ qurqınıçsızlığın täêmin itü höcümnän soñğı prośess belän idarä itü yağınnan kontr-propaganda buldırmawda iñ kritik barışlarnıñ berse. Şuña kürä tögäl, döres mäğ’lümat häm açıq aralaşu cämäğat’ qurqınıçsızlığın täêmin itü öçen zur ähämiyätkä iyä.

Propaganda aşa taralğan döres bulmağan mäğ’lümat yäki imeş-mimeşlär panikağa yäki yalğış ğamällärgä kiterergä mömkin. Biredä Törkiyä soñğı yıllarda tormışqa aşırğan häm êlemtä räislege citäkçelegendäge yaña êlemtä modele (ayıruça dezinformaśiyägä qarşı köräş üzäge) prośess belän idarä itü yağınnan çın mäğ’lümatnı yalğan mäğ’lümattan ayıruda möhim rol’ uynıy. Räsmi mäğ’lümatnı räsmi bulmağan mäğ’lümat belän almaştıru sośial’ media köçen isäpkä alğanda bik qıyın bulsa da, tiz reakśiya propaganda taralıp tamır cäyüdän saqlıy.Şuña kürä terror yanawına qarşı êffektiv köräşü öçen bez terror propagandasınnan saqlanu häm terror höcümnärennän soñ strategik êlemtä belän idarä itüneñ möhimlegen tanırğa tiyeş. 

 Terror propagandasın profilaktikalaw bezne ideyälär suğışında ikänebezne tanudan başlar. Ciñü öçen êkstremistik ideologiyälärgä qarşı toru belän genä çiklänmiçä, ömet, tolerantlıq häm tınıçlıq vizionı täq’dim itüçe qarşı süzlär, fikerlär buldırırğa kiräk. Bu qarşı süzlär ışandırırlıq, êmośional’ yaqtan täêsirle häm êkstremistik täêsirgä iñ moxtac auditoriyägä yünältelgän bulırğa tiyeş. Monnan tış bu suğış ber oyışma berüze genä köräşä torğan suğış tügel. Uñışqa barı tik xökümätlär, däwlätneñ törle oyışmaları, texnologiya şirkätläre, media, ictimaği oyışmalar häm cämğıyät’ bu yanaw, qurqınıç belän köräşü öçen integral’ strategiya qısalarında êş itsälär genä ireşep bula. Bu uñaydan media häm texnologiya şirkätläreneñ bik möhim cawaplılıqları bar. Massaküläm mäğ’lümat çaraları waqıyğa turında xäbär itkändä qullanğan tel, höcüm waqıtındağı räsemnär belän urtaqlaşu, belgeçlär saylaw häm xoquqıy nigezne isäpkä alıp administrativ prośeduralar buyınça êş itü höcüm maqsatındağı moxine buldırmaw häm strategik aralaşunı näticäle tormışqa aşıru cähätennän kritik ähämiyätkä iyä.

Yäkşämbe könne bulğan höcümdä kürengänçä, qayber media platformalarınıñ açıq çığanaq räsemnären tawaşaçılar häm qarap baruçılar belän urtaqlaşuı – yasalmasqa tiyeşle iñ zur xatalarnıñ berse.

 Massaküläm mäğ’lümat çaralarına östäp texnologiya şirkätläre üz platformalarınnan êkstremistik êçtälektäge materialnı tiz arada sörtü öçen cawaplı. Läkin bügenge köndä texnologiya şirkätläreneñ tiz reakśiya birüläre bik çikle. Monıñ belän bäyle xoquqıy reglamentlarnı, Törkiyädä bulsa da, alarnı näticäle tormışqa aşıru belän bäyle problemalar bar. Bu ölkädä tulı mäğ’näsendä uñışlı bulu mömkin tügel kebek. Çönki sośial’ añlaw - abaylawnıñ zäğıyf’ buluı iñ zur kirtälärneñ berse. Biredä uqıtu-öyrätü häm ictimaği oyışmalarnı yañadan küzdän kiçerergä kiräk. Sośial mediada individual’ cawaplılıq qaydan başlana häm qayda betä digän sorawğa tulısınça cawap birep bulmasa da, milli mäğarif ministrlığınıñ yaña dön’yanıñ yaña çınbarlığı bulğan sośial’ media qullanuğa qağılışlı proyektlarnı arttıruı bik faydalı bulır ide. Bu ölkädä yaña däreslärne uqıtu programmalarına ictimaği oyışmalarnı da kertep östäw köräşneñ ictimaği häm sośial’ aspektların näticäleräk idarä itü öçen bik möhim. 

Avtor: Säyäsi, iq’tisadi häm soŝial’ tikşerenülär waqıfı SETAnıň  qurqınıçsızlıq tikşerenülӓre direktorı, yazuçı, professor doktor Murat Yäşeltaş