Törkiyä-Süriyä söyläşüläreneñ bilgesez kiläçäge

Törkiyä häm Süriyä ozaq waqıttan birle ike yaqlı mönäsäbätlärne yaña qısada yañadan şäkelländerüne, formalaştırunı maqsat itkän söyläşülär alıp bara. Soñğısı aprel’ ayında Mäskäwdä här ike ilneñ tışqı êşlär ministrları belän Rusiyä häm İran qatnaşqan diplomatik cıyılış ütkärelde. Läkin aprel’ ayınnan birle bu söyläşülärneñ barışı könnän-kön bilgesezlände. Bu bilgesezlekne Süriyädäge tartqalaşunıñ qatlawlı xarakterı, tışqı aktyorlarnıñ törle prioritetları, Äsäd rejimınıñ strategik bularaq añlaşılmağan xäräkät räweşläre häm Süriyä däwläteneñ sälät köteklege şäkelländerä. Törkiyä häm Süriyä arasındağı söyläşülärneñ çın maqsatlarına ireşelüen awırlaştırğan başqa dinamikalar da bar.

Berençedän, Törkiyä belän Süriyä arasında däwam itüçe barışnı “normalläşü” bularaq bäyäläw ike töp säbäp arqasında häm yalğış häm dä artıq optimistik qaraş totışı. Berençe mäs’älä, Süriyäneñ xalıqara cämğıyättä tanılğan, çikläre bilgelängän häm Berläşkän Millätlär Oyışması äğ’zase ber däwlät bularaq torışı belän bäyle. Yuğisä çın normalläşü Süriyäneñ suverenlığı, cir bötenlege häm säyäsi êzleklelege belän bäyle öç alşartnıñ ütälüen zarur qıla. Xäzerge waqıtta bu şartlarnıñ berse dä ütälmägän. Äsäd rejimı üz cirläre östendä tulısınça avtoritetqa iyä tügel, il cir bötenlegennän mäxrüm häm säyäsi berlek-berdämlek yuq. Ayıruça Süriyä däwläte maqsatların bäysez räweştä küzätä alaçaq çın sälättän mäxrüm. Bu mäs’älä ber ük waqıtta Äsäd rejimı da êçendä bulğan ğaräplär arasında normalläşü tırışuları belän dä bäyle.

İkençe ber awırlıq isä, xäzerge şartlar belän telängän näticälär arasındağı ahäñsezleklärgä bäyle. Törkiyä-Süriyä söyläşüläreneñ töp mäs’älälärennän berse terrorçılıq belän köräş häm Adana kileşüe soñğı yıllarda bu mäs’älädä töp dokument bularaq yış telgä alına. Monnan tış Törkiyä häm Süriyä rejimı arasında “PKK/YPG” kebek terror oyışmaları belän köräştä yaña xezmättäşlek totışınıñ buldırıluı bilgesezlegen saqlıy.

Säyäsät üzgäreşeneñ tormışqa aşırıluı öçen Törkiyäneñ yäki rejimnıñ “YPG” mäs’äläsendäge qaraş totışların möhim däräcädä üzgärtüe kiräk. Törkiyä Süriyädä “PKK”ğa qarşı torışında (позициясендә) täwäkkäl kürenä häm axır çiktä “YPG”neñ täêsirsezläşterelüen häm Süriyäneñ tön’yaq-könçığışındağı säyäsi barlığınıñ zäğıyflätelüen maqsat itä. Bu ölkädä barısı da barı tik qısqa möddätle çişeleşlär täq’dim itkän törle potenśial (потенциал) strategiyälär xasil bula.

İñ başta rejim Törkiyäneñ çik buyı töbäklärendäge “PKK” barlığın beterä ala häm “PKK/YPG”ne Mänbiç häm Täl Rıfat kebek töbäklärdän çığara ala. Fäqät “PKK”nıñ monı üz teläge belän ütäw ixtimalı yuq häm rejimnıñ xäzerge waqıtta häm säläten häm dä niyäte bulmağan mäcbür itüçe çaralar kürüen zarur qıla. Al’ternativa bularaq Törkiyä Süriyä milli armiyası belän bergä “PKK/YPG”gä qarşı çiklängän xärbi operaśiya (операция) başlatıp, rejimnıñ oyışmağa qarşı qulın köçäytä ala. Fäqät “YPG” belän Amerika Quşma Ştatları arasında däwam (дәвам) itüçe urtaqlıq turdırğan qıyınlıq Süriyä belän söyläşülärdä qatlawlı problema täşkil itä. Şuña kürä terrorçılıq kebek mäs’älälärneñ östenlekle qılınuındağı üzgäleklär söyläşülärneñ alğa barmawnıñ artındağı töp êtärgeç faktor bulıp tora.

Şul uq räweşle qaçaqlarnıñ kire qaytuı mäs’äläse dä cirlektäge wazğıyät belän telängän çişeleş arasındağı upqınnı kürsätä. Törkiyäneñ xärbi barlığı häm Süriyä waqıtlı xökümäte belän Süriyä milli ğaskäreneñ kontrole astındağı töbäklärdä manevr säläten ciñeläytkän cirle üzidarä model’läreneñ tözelüe belän bäyle xäbärlär därtländerä. Läkin şuşı östenleklärgä qaramastan qaçaqlarnıñ bigräk tä rejim kontrolendäge töbäklärgä kire qaytuı mäs’äläsendä awırlıqlar däwam (дәвам) itä. Yaqın waqıtta bu töbäklärgä qaytuçılar küñel töşenkelegenä säbäp bulğan möğamälä belän oçraştı.

Rejim belän Livan häm Ürdün (Иордания) arasında dialog däwam (дәвам) itsä dä bu illärdän kire qaytular minimal’ däräcädä qaldı. Rejimnıñ kire qaytuçılarnı “xiyanätçe” bularaq kürüe, asqormanıñ cimerelgän buluı häm iq’tisadıy mömkinlekneñ çikle buluı, bäreleşlär arqasında cimerelgän töbäklärgä kire qaytu awır tırışlıq.

Êzlekle (эзлекле) häm kiñ qolaçlı yul kartası bulmıyça torıp kileşüneñ ütälüe qaçaqlarnıñ yäşägän awırlıqların tağın da arttıra ala. Şuña kürä qurqınıçsız töbäklärneñ kiñäytelüe häm cirle citäkçeleklärneñ köçäytelüe qaçqınnarnıñ kire qaytuı öçen tağın da yaraşlı.

Başqa kritik borçılu da Süriyä oppoziśiyäseneñ (оппозициясенең) Törkiyä-Süriyä söyläşülärendäge rolenä qağılışlı bilgesezlek belän bäyle. Äsäd citäkçelegeneñ tınıçlıq öçen alğa sörgän şartlarnı qabul itü - xärbi häm säyäsi qorılışlarınnan (strukturalarınnan) baş tartıp, rejim belän söyläşüe mömkin bulmağan Süriyä oppoziśiyäse (оппозициясе) öçen birelü, täslim bulu mäğ’näsenä turı kilä. Törkiyä mondıy sśenariynı (сценарийны) qabul itmäyäçäk. Näticä bularaq Jeneva söyläşüläreneñ öç yıldan artıq tuqtap qaluı häm rejimnıñ waqıt uzdıru taktikaların alıp baruı nisbätennän oppoziśiya (оппозиция) häm rejim arasında yaña êlemtä noqtaların urnaştıru möhim awırlıqlarğa iyä. İdlibtäge xäzerge wazğıyät küz aldına alınğan çaqta wazğıyät tağın da qatlawlana bara.

Kileşü söyläşülären xarakterlawçı bilgesezleklär küz aldına alınğan çaqta Törkiyä öçen bik küp risk barlıqqa kilä. Status-kvonıñ saqlanıp qaluı “YPG”meñ tön’yaq-könçığış Süriyädä artqan barlığı belän berläşkän çaqta Törkiyä öçen strategik yanawğa äylänergä mömkin. Süriyä rejimınıñ söyläşülärne tartqalaşunı strategik bularaq ozaytu öçen qullanu riskı da bar. Monnan tış İrannıñ Süriyädäge barlığın arttıru häm ilne demografik bularaq yañadan şäkelländerü tırışlığı Törkiyä öçen östämä awırlıq täşkil itä. Törek qaçaqlarınıñ möhim öleşe Xälebtän kilgäne öçen qaçaqlarnıñ kire qaytuı İran häm Süriyä rejimı tarafınnan totqarlana häm Törkiyäneñ urta möddätle strategik moxitın tağın da qatlawlı xälgä äyländerä.

Watandaşlar suğışı belän bäyle literatura bu bäreleşlärneñ tipik bularaq kim digändä 15 yıl däwam (дәвам) itüen häm qabatlanu ixtimalınıñ 50% buluın kürsätä. Bu teoriyanı qullansaq, Süriyä suğışı kim digändä tağın 3 yıl däwam (дәвам) itäçäk kebek kürenä. Süriyä watandaşlar suğışındağı cirle, regional’ häm xalıqara dinamikalarınıñ qatlawlı üzara bäyläneşlären küz aldına kitergän çaqta suğışnıñ kim digändä tağın 15 yıl däwam (дәвам) itäçägen uylarğa bula.

Änkara Törkiyä-Süriyä söyläşüläreneñ çikläre buluın häm cirlektäge çınbarlıqlarnıñ üzgärüen, monıñ da Süriyädäge bäreleşlärneñ (tartqalaşunıñ) xarakterın häm çişeleşneñ şäkelen axır çiktä üzgärtäçägen qabul itärgä tiyış.

Murat Yäşiltaş

SETA säyäsät, iq’tisad häm cämğiyät tikşerenüläre waqıfınıň qurqınıçsızlıq tikşerenüläre direktorı, yazuçı, professor doktor