Mostafa Önär: "Tatar tele törki dönyanıñ ğıyl’mi nigezen tӓşkil itӓ"

   Bügenge yazmabıznı ″Tatar-İnform″ mӓğ’lümat agentlığınıñ xӓbӓrçese, jurnalist Zilӓ Möbӓrӓkşina xӓbӓrlӓrenӓ, ″Wikipedia″ mӓğ’lümatlarına, internet çeltӓre yazmalarına nigezlӓnep ӓzerlӓdek.

  Cir yözendӓ tellӓrneñ  bik küp ikӓnen hӓrqaysıbız belӓ. Alarnıñ tögӓl sanın bilgelӓw (билгeләү) ansat kebek toyılsa da, bu ölkӓdӓ  bӓxӓsle mӓs’ӓlӓlӓr şaqtıy küp. Tel bit ul – aralaşu qoralı ğına tügel, ul – xalıqnıñ ruxi êşçӓnlegen çağıldıruçı çara da. Anda xalıqnıñ ruxı da, tabiğate dӓ hӓm tormış-könküreşe dӓ açıq çağıla. Şunıñ öçen dӓ tel xӓzinӓbezneñ – yuğarı mӓdӓniyӓtlelek (мәдәниятлeлeк) hӓm zıyalılıq bilgese ikӓnlekne assızıqlarğa kirӓkter, möğayın.

  Ä bezneñ telebez – tatar tele. Cir yözendӓge küp tellӓr arasında tatar teleneñ dӓ üz urını bar. Bu teldӓ söylӓşüçelӓr cide millionnan artıq. Tatar tele dönya tellӓreneñ alğı törkemenӓ kerӓ. Söylӓşüçelӓr sanı millionnar belӓn isӓplӓnüçe 2400 tel -  tatar telennӓn artta urnaşqan.

   Tatar tele – dönyada  iñ kiñ taralğan, dӓrӓcӓle 14 telneñ berse. Ul mul süzlek xӓzinӓsenӓ iyӓ (ия), stilistik yaqtan bay tel. Bu tuğan telebez belӓn ğorurlanırlıq möhim faktor. Tuğan tel tuğan cir kebek qaderle hӓm ğaziz, çönki ul – keşe küñelendӓ iñ neçkӓ, möqatdӓs xislӓr, iñ kürkӓm sıyfatlar tӓrbiyӓlӓwneñ (тәрбияләүнeң) iñ kuӓtle çarası. Ul – ӓbi-babay, ӓtkӓy-ӓnkӓy tele, dönyağa küzeñ açılırğa, ӓylӓnӓ-tirӓne tanıp-belergӓ, çiksez maturlıqlarnı añlarğa-toyarğa yӓrdӓm itӓ torğan tel. Hӓr millӓt keşese öçen iñ moñlı köy – üzeneñ milli köyı, iñ matur, iñ qaderle tel – üzeneñ tuğan tele. Bezneñ öçen dӓ tatar tele – ӓnӓ şundıy. Tatar telem minem – tuğan telem!... Sineñ maturlığıñ, sineñ ğazizlegeñ, sineñ kirӓklegeñ turında kemnӓr genӓ nindi matur süzlӓr ӓytmӓgӓn! Tuğan telebez tatar tele – borınğı hӓm hӓr’yaqlap üseş alğan törki tellӓrneñ berse.

   Bügenge köndӓ tatar ruxi dönyasında ӓhӓmiyӓtle (әһәмиятлe) rol’  uynağan başqa millӓt  wӓkillӓre, ğalimnӓre dӓ şaqtıy. Alarnıñ berse dӓ – Türkiyäneñ (Төркиянең) Ägäy universitetı professorı Mostafa Önӓr. Äye, Mostafa Önӓrneñ êşçӓnlege, fiker yünӓleşe, kütӓrgӓn temaları nindi, bu  mӓs’ӓlӓlӓrne  xӓl itü, üzeneñ şӓkertlӓrenӓ bezneñ telebezgӓ qarata qızıqsınu uyatu ayırım ber iğ’tibarğa layıq bulıp tora.

  Törek ğalime tatar teleneñ ӓhӓmiyӓtle (әһәмиятлe) tel buluın belderӓ: ″Min törki dönyanıñ biş-altı telendӓ söylӓşӓ alam. Tuğan telem bulğan törek telennӓn qala törki tellӓrdӓn iñ berençe öyrӓngӓn tel bulıp tatar tele tora. Minem fikeremçӓ, tatar tele törki dön’yanıñ ğıyl’mi nigezen tӓşkil itӓ.Tatarstanğa kilgӓnçe üzlegemnӓn öyrӓndem min tatar telen. Uqıtuçım da tatar xalqınıñ söyıkle şağıyre Ğabdulla Tuqay buldı. Anıñ küp kenӓ  şiğır’lӓren  süzgӓ-süz uqıp çıqtım. Ul waqıtta ber tatar süzen dӓ belmi idem″, - diyıp üzeneñ kiçereşlӓre belӓn urtaqlaşa ul. 

   Törek professorı Mostafa Önӓr belgeçlege buyınça tyurkolog. Anıñ öçen dӓ törek ğalime üzeneñ şӓkertlӓrenӓ tyurkologiyӓneñ kilep çığışı turında mӓğ’lümatlar birӓ, ӓytik, anıñ üseşe böten törki dönyada, Törkiyӓdӓ hӓm şul isӓptӓn Avrupada da. Yӓş’ buınnı şunıñ belӓn tanıştırırğa tırışa. Bigrӓk tӓ tatar tele hӓm ӓdӓbiyatı bülegendӓ uqığan uquçılarınıñ tatar teleneñ ğomumi planda tyurkologiyӓneñ ber öleşe bulğanın añlawların teli.

  Törek ğalime tatar telendӓ qamil söylӓşӓ belӓ. Ul yuğarı uqu yortında (йортындa) berençe belemen tyurkologiya kafedrasında alğan. Universitet yıllarında uq anıñ ostazları tatar telenӓ östenlek birergӓ quşuları turında: ″Bezneñ ostazlarıbız şunı ӓytӓ ide: ″Sez tatar telen öyrӓnegez, ul törki dönyanıñ qapqası. Törki dönyanıñ qapqası ul Qazan bulsa, törki dönyağa tatar tele belӓn çığıp, bötenesen çağıştırıp (ӓytik: lingvistik, grammatik yaqtan) öyrӓnergӓ mömkinlek bar″, - dilӓr ide″, - dip añlata Mostafa Önӓr.

  Törek ğalime üzeneñ iñ berençe êşe itep tatar telen öyrӓnüne maqsat itep quya hӓm bu maqsatına tulısınça ireşӓ dӓ. Şunnan soñ barlıq tellӓrne öyrӓnüneñ universal’  açqıçına iyӓ bula. Küp kenӓ törki illӓrdӓge konferenŝiyӓlӓrdӓ (кoнфeрeнцияләрдә) qatnaşırğa turı kilӓ aña. Mӓsӓnlӓ, Qıtayğa barğannan soñ, Pekin universitetında tatar tele arqılı uyğırlar belӓn dӓ ciñel genӓ aralaşa ul. Xӓtta Qırımda, Pol’şada yӓşӓgӓn qaray tele wӓkillӓre belӓn dӓ tatar tele aşa añlaşqanın söyli Mostafa Önӓr. ″Bügenge köngӓ qadӓr min professor bulıp êşlim, tatar telenӓ min bik burıçlımın″, - diyıp tatar telenӓ bulğan xörmӓten belderӓ törek ğalime.

   Çığanaqlar:

1) https://kpfu.ru>philogy-culture

Möbӓrӓkşina Z.:″Törek ğalime Mostafa Önӓr:Tatar tele törki dön’yanıñ ğıyl’mi  nigeze″.″Tatar-İnform″.22.11.2019

2)https://kpfu.ru>philogy-culture

″Tatar tele – ul törki tellӓr dön’yasınıñ  qapqası – professor Mostafa Önӓr″.″Tatar-İnform″.18.11.2016

3) https://infourok.ru>Drugoe

Abdullina R.S.,Şӓyxiyeva G.M.:″Tatar tele″.Qazan.Tatarstan kitap nӓşriyatı.2012

4) https://infourok.ru/fnniezl-ezhe-tel-...

Gayfullina K.D.:″Tel  -küñelem közgese″.″Fӓnni-êzlӓw êşe″.2015

Törle çığanaqlardan tuplap ӓzerlӓwçe: Kadriyӓ Mӓyvacı

Mostafa Önär | TRT Tatarça

 

“Xӓlil Açıqgözneñ hӓr süze telebezne üsterü öçen näticäle êşläw belän bäyle ide” | TRT Tatarça