Türkiyädä Ğabdulla Tuqay icatı
Törek häm tatar xäzinäläre - 41/2023
Törek häm tatar xäzinäläre - 41/2023
Tatar xalqınıñ söyıkle ulı Ğabdulla Tuqay icatınıñ Türkiyädä öyränelü däräcäse turında qısqaça küzätü
Yazmabıznı - millӓttӓşebez, Törkiyӓneñ İnönü universitetında êşlӓwçe tatar-törek ğalimӓse, professor Ramilӓ Yarullina-Yıldırım xezmӓtlӓrenӓ nigezlӓnep ӓzerlӓdek.
Ӓye, Tuqay – bezneñ xalıqnıñ ütkӓne, bügengese hӓm kilӓçӓge ul. Tuqay turında uylanmağan, anıñ şiğır’lӓren, ӓsӓrlӓren uqıp soqlanmağan keşe yuqtır. Ğomumӓn, tatarlarğa ğına tügel, böten törki dönyağa yaqın, böten törki xalıqlarnıñ ruxi üseşenӓ bilgele öleş kertkӓn zur abruylı şӓxes ul - Tuqay. Şağıyr’ hӓrkem soqlanırlıq, ğacӓplӓnerlek iskitkeç bay icat mirası qaldırğan.
Başqa törki xalıqlar belӓn çağıştırğanda, Ğabdulla Tuqay icatı belӓn qızıqsınu ayıruça Törkiyӓ dӓwlӓtendӓ köçle buluın assızıqlıy alabız. Çönki böyek şağıyr’ şӓxesenӓ hӓm icatına törle yıllarda törle yaqtan yaqın kilü hӓm icat serlӓren añlarğa tırışu küzgӓ çalına. Bügenge yazmabızda Ğabdulla Tuqay icatı belӓn qızıqsınğan ğalimnӓrneñ fӓnni xezmӓtlӓrenӓ hӓm mӓqalӓlӓrenӓ qısqaça ğına küzӓtü yasarğa tırışırbız.
Törkiyӓdӓ Ğabdulla Tuqaynı tanıtu êşe, milli şağıyrebezneñ ӓsӓrlӓren möhacirlektӓ yӓşӓp, tuğan yaqların sağınıp yӓşӓgӓn tatar ğalimnӓre tarafınnan da alıp barıla.
Millӓttӓşlӓrebez arasınnan kürenekle tatar ӓdibe, tarixçı Ğabdulla Battal Taymasnıñ “Qazanlı şağıyre Ğabdulla Tuqay turında”, professor Rӓşit Rӓxmӓti Aratnıñ “Ğabdulla Tuqay”, professor Nadir Dӓwlӓtneñ “Qazan töreklӓre wӓ Ğabdulla Tuqay”, ”Böyek tatar şağıyre Ğabdulla Tuqay”, “Tuqay ateistmı?”, professor Ӓxmӓt Timerneñ “Ӓdӓbiyat tarixçısı Ğabdraxman Sӓğ’digӓ kürӓ Ğabdulla Tuqay” isemle mӓqalӓlӓren sanar uzarğa mömkin. Bu fӓnni yazmalarda başlıça törek uquçısına Ğabdulla Tuqaynıñ biografiyӓse, anıñ şağıyr’ bularaq formalaşuına tӓêsir itkӓn şartlar, tarixi-ictimağıy waqıyğalar, ul çornıñ kürenekle tatar zıyalılarınıñ şağıyr häm ӓsӓrlӓre turındağı fikerlӓre birelӓ.
Tuqay şiğ’riyӓtendӓ fӓnni-êstetik êzlӓnülӓr, şiğır’lӓren törekçӓgӓ tӓrcemӓ itü yulında yӓña êtap başlandı, dip ӓytergӓ bula. Törek ğalimnӓrennӓn professor Fatma Özkan hӓm professor Mostafa Önӓr, professor Yawuz Aqpınar hӓm şulay uq millӓttӓşebez ğalimӓ hӓm şağıyrӓ Çulpan Zaripova-Çätin tarafınnan Tuqay icatın universitetlarda öyrӓtü, anıñ ӓsӓrlӓre buyınça fӓnni xezmӓtlӓr yazdıru, yӓş’ buınnı tatar şiğ’riyӓte belӓn tanıştıru êşe kiñ planda alıp barıla.
Törek ğalimӓse Fatma Özkannıñ 90nçı yıllar başında “Tuqaynıñ xalıq ӓdӓbiyatı belӓn bӓyle qaraş hӓm fikerlӓre” isemle mӓqalӓsendӓ şağıyr’ icatınıñ fol’klor belӓn bӓyle bӓylӓneşe tikşerelӓ. Mӓğ’lüm bulğança, mӓqalӓdӓ Ğabdulla Tuqaynıñ xalıq öçen “faydalı”, anıñ can açısın, moñ-zarların açqan şiğır’lӓr icat itüe, balalar öçen dӓ xalıq icatın mul qullanıp, güzӓl ӓsӓrlӓr tudıruı turında bilgelӓp ütelӓ.
Törkiyӓdӓ tatar ӓdӓbiyatın tanıtuda uñışlı êşlӓr başqarğan törek ğalime Mostafa Önӓrneñ “Ğabdulla Tuqaynıñ ber şiğıre: ‘’Şürӓle’’” isemle mӓqalӓse ğalimneñ bu yünӓleştӓ berençe adımnarınnan sanala. Ğalimneñ bu mӓqalӓsendӓ qısqaça tatar ӓdӓbiyatı tarixı, yaña ӓdӓbiyat formalaşudağı alşartlarğa, qısqası, Tuqay xaqında ğomumi mӓğ’lümat birelӓ.
Mosatafa Önӓr “Tatar kemlege hӓm Tuqayçılıq” isemle mӓqalӓsendӓ şağıyr’neñ şiğır’lӓre hӓm xezmӓtlӓre aşa cӓmğıyӓt’kӓ, xalıqqa taratqan asıl fikerlӓrne üz qaraşınnan çığıp analizlarğa tırışa. Mӓqalӓdӓ Tuqay şiğ’riyӓte milli tarix, milli üzañ hӓm milli fol’klor belӓn tığız bӓylӓneştӓ qarala.
Tatar ӓdӓbiyatı belӓn qızıqsınğan törek ğalimnӓreneñ tağın berse – professor Yawuz Aqpınar. Ul da Tuqay icatına bitaraf tügel. Ğalimneñ “Ğabdulla Tuqay hӓm bez” isemle mӓqalӓsendӓ 20nçe yöz başında tatar törkilӓreneñ sӓyӓsi hӓm soŝial’ tormışın, ruxi mӓdӓniyӓten hӓm kilӓçӓk belӓn bӓyle telӓklären hӓm omtılışların Ğabdulla Tuqay ӓsӓrlӓre aşa belep buluı turında basım yasala.
Soñğı yıllarda matbuğatta basılğan mӓqalӓlӓrdӓ Tuqay icatın tematik yaqtan öyrӓnügӓ omtılış küzgӓ çalına. Törek matbuğatında tatar ӓdӓbiyatı tarixı, yazuçıları hӓm alarnıñ icatları turında, şul uq waqıtta Tuqay şiğ’riyӓte turındağı xezmӓtlӓre, radio-televizion çığışları belӓn Tuqay yaqtaşı, ğalimӓ hӓm şağıyrӓ Çulpan Zaripova-Çätin bik uñışlı êşlӓp kilӓ. Çulpan xanım Tuqay poêziyӓse buyınça universitet uquçılarına diplom êşlӓren yazdıru, şiğri bäygelärne uzdıruda, yañadan Tuqay icatına bağışlanğan ӓdӓbi-mӓdӓni çaralar oyıştıru êşlӓrendӓ üzeneñ aktivlığın kürsӓtӓ.
Yazmabıznı yomğaqlap şunı ӓytep ütӓrgӓ kirӓk, Ğabdulla Tuqay icatı mӓdӓni, fӓnni qıymmӓtlӓren yuğaltmadı hӓm yuğaltmayaçaq. Hӓr çor böyık ӓdipneñ yaña sıyfatların aça, anıñ icatında üzenӓ yaqın yañğıraş taba. Kürgӓnebezçӓ, Tuqay Törkiyӓdӓ tatar teleneñ maturlığın, tatar mӓdӓniyӓteneñ baylığın, tatar tarixınıñ hӓm xalqınıñ olılığın raslağan tatarnıñ böyık ilçese hӓm wӓkile wazıyfasın üti.
Çığanaqlar:
1) http://gabdullatukay.ru>heritage
Yarullina-Yıldırım R.:”Ğabdulla Tuqay icatınıñ Törkiyӓdӓ öyrӓnelü dӓrӓcӓse”.”Tuqay dönyası”.
Törle çığanaqlardan tuplap ӓzerlӓwçe: Kadriyӓ Mäyvacı
