Габдулла Тукайның иҗаты Төркиядә / Ğabdulla Tuqaynıñ icatı Türkiyädä

Габдулла Тукайның иҗаты Төркиядә

“Törek häm tatar xӓzinӓläre” programmasında "Xalıqlarnı berlӓşterüçe küñel küpere bulğan xӓzinӓbez Ğabdulla Tuqaynıñ icatı Törkiyӓdӓ" iseme astındağı yazmağa qısqaça küzӓtü

  Bügenge yazmabıznı “Wikipedia”  mӓğ’lümatlarına, “İntertat” xӓbӓrlӓrenӓ, internet çeltӓre yazmalarına  nigezlӓnep ӓzerlӓdek.

  Ğasırlar uzğaç ta, iseme onıtılmağan şӓxeslӓr sirӓk. Nindi genӓ çorlar bulmasın, tormış niçek kenӓ üzgӓrmäsen, üz millӓte, tele, xalqı öçen can atqan keşelӓr küñellärdä saqlana. Tatar xalqın başqa millӓtlӓr belӓn tiñ kürergӓ telӓgӓn keşelӓr arasında, ӓlbӓttӓ, Ğabdulla Tuqay da bar. Tatar ӓdӓbiyatınıñ çişmӓ başı – Tuqay icatı. Tuqay teması  - ul mӓñgelek. Tuqay icatı – çiksezlek. Tuqay şiğ’riyӓte isä inqıylabqa qadӓr kilgӓn şağıyr’lӓr dönyasınıñ atası bulıp qalaçaq.

   Nibarı 27 yıl fani dönyada  yӓşӓgӓn tatar şağıyreneñ tormış hӓm icat yulın öyrӓngӓn sayın qızıqsınular arta ğına bara. Tuqaynıñ iseme, şӓxese, şiğ’riyӓte turında mӓğ’lümatlar Törkiyӓgӓ barı tik anıñ wafatınnan soñ ğına barıp ireşӓ. Ğosmanlı waqıtlı matbuğatı bitlӓrendӓ şağıyr’neñ üleme turında qayğı urtaqlaşu, tӓğ’ziyälär, tormış hӓm icat yulı turında mӓqalӓlӓr dönya kürӓ. Soñraq, törek ğalimnӓreneñ tatar şağıyre icatı turında fӓnni-tӓnqıydi mӓqalӓlӓre gazet-jurnallarda, ӓdӓbi cıyıntıqlarda basılıp çığa. Ӓ inde 1960nçı yıllarda Törkiyӓdӓ “Tuqay” isemle mӓdӓni cӓmğıyӓt’  oyıştırıla.

   21nçe ğasır başında – Tatarstan belӓn Törkiyӓ arasındağı sӓyӓsi, iq’tisadi, mӓdӓni, ӓdӓbi mönӓsӓbӓtlӓr tağı da nığıy töşkӓç, Tuqay icatın törek ӓdӓbiyatı belӓn bӓylӓp, kiñrӓk hӓm tulıraq öyrӓnü mömkinleklӓre tua. Qayber mӓğ’lümatlarğa kürӓ, ӓytik, İstanbul universitetınıñ ädӓbiyat fakul’tetı hӓm Mӓrkӓz kitapxanӓlӓrendӓ, İslam mӓdӓniyӓten tikşerü üzӓge kitapxanӓsendӓ Tuqayıbızğa bağışlanğan qul’yazma mirası buluı mӓğ’lüm. Bu xӓzinӓlӓrneñ kübese latin xӓreflӓre belӓn yazılğan fӓnni jurnallarda, törle  cıyıntıqlarda, dissertaŝiyӓ xezmӓtlӓrendӓ hӓm kitaplarda Tuqay icatına bağışlanğan materiallarğa bay buluı belӓn bilgele. Törek redakŝiyӓlӓreneñ Ğabdulla Tuqayğa qağılışlı nindirӓk mӓğ’lümatlar birüe xaqında 20nçe yöz başı tatar waqıtlı matbuğatı bitlӓrendӓ  dӓ baytaq fikerlӓr ӓytelӓ. “Törek süze”, “İslam mӓcmüğası”, “Mӓtin”, “Öç gazeta”, “Törek yortı” (Төрек йорты), “Törek kul’turu”, “Tӓsfire ӓfkyar” kebek Törkiyӓdӓ çıqqan gazet-jurnallarnıñ 1913-1914nçe yıllardağı qayber sannarında Tuqay turında yazılğan mӓqalӓlӓrgӓ, şağıyr’neñ  fotorӓsemnӓrenӓ dӓ  urın birelgӓnlege mӓğ’lüm.

  Tuqaynıñ külӓmle şiğ’riyӓte hӓm anıñ turında yazılğan xezmӓte 1994nçe yılda uq törek ğalimӓse Fatma Özkan tӓrcemӓsendӓ tӓq’dim itelgӓn bula. Ӓ inde 2006nçe yılda TÜRKSOY oyışması “Ğabdulla Tuqay. Saylanma ӓsӓrlӓr”  kitabın nӓşer itӓ. Bu kitapta tatar şağıyreneñ törek ğalimӓse Fatma Özkan tarafınnan tӓrcemӓ itelgӓn şiğır’lӓre  hӓm tatar ğalimӓse Asiya Rӓximova tӓrcemӓsendӓge berniçӓ publiŝistik (публицистик) ӓsӓre hӓm dӓ “İsemdӓ qalğannar”  avtobiografik povestennan özeklӓrgӓ dӓ urın birelӓ. 2014nçe yılda Ğabdulla Tuqaynıñ berniçӓ ӓsӓre  tatar hӓm törek tellӓrendӓ kitap bulıp dönya kürӓ. Bu kitapnıñ tözüçelӓre dӓ törek ğalimnӓrennӓn professor Birsäl Oruç Aslan hӓm Yosıf Özçoban. Mӓğ’lüm bulğança, bu kitapnı ӓzerlӓwdӓ tatar ğalimӓse Fӓridӓ Tahirovanıñ da qatnaşuı bilgele.

  Törek ğalimnӓreneñ hӓrwaqıt tatar ӓdibeneñ icatın öyrӓnügӓ zur iğ’tibar belӓn qarawı bik tӓ söyeneçle. Bez – tatarlar, monıñ öçen alarğa zur rӓxmӓtle. Ӓye, Tuqay – iñ oluğ urtaq şağıyr’lӓrebezneñ berse ul. Dörestӓn dӓ, Tuqay -  bezneñ genӓ söyıkle şağıyrebez tügel, xalıqlarnı berlӓşterüçe küñel küpere dӓ. Şağıyr’neñ  ülemsez ӓsӓrlӓre, şiğır’lӓre  bezneñ yörӓgebezdӓ mӓñgelek urın aldı. Bügen xalıqnıñ qartı da, yäşe dӓ Tuqaynı uqıy hӓm anı olılap iskӓ ala.

  Törek ğalimnӓrennӓn törek tele hӓm ädӓbiyatı professorı, yazuçı  Mostafa Önӓr: “Minem tatar telen öyrӓnüçe xӓlfӓm tatar xalqınıñ kep-keçkenӓ Apuştan böyık Tuqayğa ӓwerelgӓn söyekle şağıyre Ğabdulla Tuqay buldı. Anıñ zur icatı bügen dӓ isän-saw, bügen dӓ yӓş’, bügen dӓ ruxlandıra”, - diyıp Tuqayıbızğa bulğan soqlanu xislӓren belderӓ. Ӓ inde törek yazuçısı Ayhan İnal Ğabdulla Tuqay belän bäyle uy-fikerlӓren bolayraq assızıqlıy: “Tuqay – törki dön’yanıñ iñ zur şağıyr’lӓrennӓn berse. Ul – tӓrcemӓsez dӓ añlaşıla torğan şağıyrebez. Tuqay – dӓr’ya, niçӓmӓ-niçӓ buın şağıyr’lӓrebezneñ ilhamçısı ul. Mondıy şağıyr’ böyık millӓttӓ genӓ tua ala. Mondıy şağıyre bulğan millӓt ülemsez”, - di ul.

   Yomğaqlap şunı ӓytergӓ kirӓk, soñğı yıllarda Törkiyӓdӓ Ğabdulla Tuqay icatına iğ’tibar zur: Tuqaynıñ ӓsӓrlӓren tӓrcemӓdӓ uqıylar, törek ӓdӓbiyatı belӓn dӓ çağıştırıp öyrӓnӓlӓr, Tuqay icatına bağışlap dissertaŝiyӓlӓr yazalar, Tuqaynı – törki xalıqlarnıñ böyek şağıyre dip, üzlӓreneñ uquçılarına tӓq’dim  itӓlӓr. Şulay itep, tiñsez xӓzinӓbez bulğan – Tuqay, xalıq arasında simvolik obraz bularaq küzallana.

Tapşırunı törle çığanaqlardan tuplap Kadriyӓ Mäyvacı ӓzerlӓde

Çığanaqlar:

1) http://beznenmiras.ru>edebi-miras

Möbarӓkşina A.:<<Tuqay şiğ’riyӓte – Törkiyӓdӓ>>.<<Bezneñ miras>>.

2) gabdullatukay.ru/tukay-scie…

Raxman R.:<<Tuqay icatı ul-çiksezlek>>.<<İdel>>,N4,2016

3)https://intertat.tatar>news>ul-xaly...

Gizdullina İ.:<<Ul – xalıqlarnı berlӓşterüçe küñel küpere>>:Ğabdulla Tuqay turında fikerlӓr.<<İntertat>>.08.04.2022