Anadolunıñ iñ borınğı tabibı Lokman Häkim
Berwaqıt Anadoluda 33/2023
Berwaqıt Anadoluda 33/2023
Böten can iyäläre tua, üsä häm ülä. Ülemsezlek digän närsä bar mikän? Qayber ğalimnär häm futuristlar bu mäs’äläne tikşerä. Biologlar aşamlıqlarnı yartılay azaytılğan häm zararlı rizıqlardan çitläşterelgän tıçqannarnıñ ğomerläreneñ 40%qa kübäyüen isbatladı. Älbättä bez böten närsä kontrol’ astında bulğan laboratoriyädä yäşämibez, läkin bu tikşerenü döres tuqlanunıñ ğomerne ozınyatuğa bäyläneşne bilgeläw cähätennän ähämiyätle.
Futuristlar da ozaq yäşäw häm ülemsezlek turında tikşerenülär ütkärä. Mediśina häm texnologiya ölkäsendäge alğarışlarğa nigezlänep, yaqın kiläçäktä yaman şeş häm immunitet sisteması xastalıqları belän bergä awırularnıñ betäçägen häm bu räweşle keşe ğomereneñ ozınayaçağın äytä futuristlar.
Keşeneñ nigezdä ülemsez buluın häm monıñ DNKlarıbızda yäşerengän buluın, êşläp çığarılaçaq yaña texnologiyalar belän keşelärneñ mäñge yäşäyäçägen raslawçılar da bar xätta. Bu fikerne yaqlawçılarnıñ berse dä tanılğan astrofizik Stephen Hawking.
Bu töşençä, keşelärneñ ülemsezlege qayçannan birle êzlänä soñ?
Hind, qıtay, yapon, skandinaviya, grek häm törek mifologiyälärendä yış-yış kürengän temalar keşelärneñ ülemsezlekne êzläwe.
Şümerlärneñ legendar qaharmanı Gılgamış ber meñ tırışlıq belän êzläp taba keşene ülemsez qıluçı “yäşäw ülänen”. Lokman Häkim isä üsemleklärneñ telen öyränä ülemsezlekneñ seren tabu öçen.
Gılgamış dastanındağı “ülemsezlek yäki yäşäw üläne” rivayäte Anadolu geografiyasındağı “Lokman Häkim” äytelgännärgä oxşaş. Lokman Häkim çınlap yäşägän keşeme, yuğisä rivayäti qaharmanmı, tögäl belenmi. Bu cirlärdä meñnärçä yıl buyı küp sanda filosof, ğalim häm tabib üsä, citeşä. Barısınıñ bulmasa da zur küpçelegeneñ iseme yäşägän urınnarı häm waqıtları belän bergä yazıla tekstlarında. Lokman Häkim isemen isä nindi dä bulsa ber urında oçratu mömkin bulmıy. Qayberäwläre borınğı tabib Alkmonnıñ nigezdä Lokman Häkim buluın äytä. Fäqät bu raslaw bulıp qına qala.
Barı tik Anadoluda ğına tügel, Balkan, İran, Azärbaycan, Törekmänstan häm Üzbäkstanğa qadär kiñ geografiyädä iseme uza Lokman Häkimneñ. Törki dönyanıñ tanılğan mediśina ğalime İbn-i Sina “üz çorınıñ Lokman Häkime” dip iskä alına, mäsälän.
Ul däwerlärdä yaxşı tabib häm farmaśevt bulu – daru bularaq qullanıla alınaçaq üsemleklärne öyränü, buınnan-buınğa citkerelgän mäğ’lümatlärgä yañaların östäw dimäk bula. Bügenge köngä kilep citkän xalıq mediśinası häm fitoterapiyanıñ tamırları da şuşı borınğı çorlarğa barıp totaşa. Şifalı üsemleklärneñ üzençäleklärenä qarap daru äzerlänä. Bolarnıñ barısın da bik yaxşı belä häm tormışqa aşıra Lokman Häkim.
Lokman Häkimneñ böten ağaçlarnıñ, çäçäklärneñ häm üsemleklärneñ telennän añlawına ışanıla.
Bügenge köndä darunıñ êşkärtelmägän maddäläreneñ bik möhim öleşe üsemleklärdän yasala. Sintetik darularnıñ buluına qaramastan dönyada şaqtıy keşe äle dä ülän daruları belän däwalanunı saylıy. Borınğı çorlarğa barıp totaşqan ülännär belän däwalanu Anadoluda ul däwerlärdän birle qullanıla. Lokman Häkim rivayäte dä şuşı cıyılmadan köç-küät ala häm xalıq mediśinasında üz urının taba. Ğasırlar buyı sälamätlek saqlaw mäs’äläsendä iseme uza, törle xikäyälär añlatıla üze xaqında. Mäwlananıñ bäyetlärendä Yunıs Ämräneñ şiğri yullarında, xalıq cırlarında qarşıbızğa kilep çığa Lokman Häkim. Ällä çınbarlıq, ällä rivayät, ämma distälägän meñnärçä keşe annan yärdäm kötä.
Anadolu xalıq mediśinasınıñ iñ borınğı iseme bulğan Lokman Häkimne añlattıq bügen.
Näslihan Däğirmäncioğlu
