Dön’yanıñ ikençe böyık tabibı Galen
Berwaqıt Anadoluda 32/2023
Berwaqıt Anadoluda 32/2023
Êlekke çorlardan birle adäm balası xastalıqlar belän köräşä. Sawığu öçen küräzäçe, sixerçe, şaman yäisä ruxanilarğa yul totılğan. Qaywaqıt xastalıqlarnı naçar ruxlar kiterep çığarğan, qayçaq isä monıñ säbäbe täñrelärgä qarşı çığu bulğan. Här mäs’älädä bulğanı kebek täñrelär sälamätlek mäs’äläsendä dä töp rol’da bula. Borınğı çorda Könbatış Anadolu fälsäfäçeläreneñ isbatqa tayanğan ğıylemne üsterüe belän mediŝina da üseş ala. B.ê. qadär 5nçe ğasırda berençe tapqır mäyet östendä êşçänleklär başqarıla. Ozaqlamıy Gippokrat din häm sixerne ber yaqqa quyıp, küzätügä tayanğan, raŝional’ häm praktikağa yünälgän mediŝinanı qamilläşterä. Şunıñ öçen ul mediŝinanıñ atası bularaq qabul itelä. Gippokratnıñ bu añlayışın Bergamalı Galen däwam itterä. Anadolunıñ berençe xastaxanäsendä awırularnı däwalağan borınçığı çornıñ iñ möhim xirurglarınnan bula ul Galen.
Galen bügenge köndä İzmirğa bäyle Bergama rayonında tua, ul çorda Pergamon patşalığınıñ başqalası bulğan Bergama yägni Pergamon. Şulay uq şähärdä borınğı çornıñ iñ möhim sälamätlek saqlaw üzäklärennän berse urın ala. Anadolunıñ berençe häm iñ kiñ qırlı xastaxanäse Asklepion Pergamonda urnaşqan. Galen da şuşı xastaxanädä däwalağan häm uquçıların uqıtqan.
Başta tuıp üskän Bergamada, soñınnan İskenderiyädä mediŝina belemen alıp, Gippokratnıñ êzennän kitä Galen. Xastalıqlarnıñ täñre cäzası bulmawın, tabiğıy säbäptän çığuın äytä ul. Däwalawnıñ da sixer yärdämendä bulmayaçağın açıqlıy. Näq Gippokrat kebek ük mediŝinanıñ ob’yektiv buluı häm küzätügä tayanuı zarurlığın citkerä. Sınap qarawlar başlanğan häm qamilläşkän berençe urın bulğan Anadolu Galen yärdämendä bu totışnıñ mediŝina ölkäsendäge liderına äylänä.
Rimda yäşägän çorda imperator häm gladiatorlarnıñ tabibı bula Galen. Yaralanğan gladiatorlarnı däwalağanda keşe fiziologiyasen tanıy, anatomiya fänen häm täcribälären arttıra. Muskul, söyäk häm nervlar belän qızıqsına, arteriya häm venalar tözeleşen küzätä. Arteriyalärneñ uylanğança hawa tügel, ä qan taşuın öyränä. Can iyäläre östendä berençe tapqır Galen sınap qarıy. Şulay itep xayvannarnıñ sistema häm organnarın añlıy. Can iyäläre östendä sınap qarawları êtik cähattän tänqıyt’länsä dä, bu êşçänlekläre belän êksperimental’ fiziolgoiyane üsterä ul. Arenada gladiatorlar belän suğıştırılğan wäxşi xayvannar östendä dä sınap qarıy. Buğaz nervıları kiselgäç tawışnıñ yuğaluın, yöräkkä baruçı nervlarnı kiskäç yöräkneñ tibüdän tuqtawın kürsätä. Galen şuşı räweşle anatomiyane üsterä. Anatomiyane belmägän tabibnı ul planı bulmağan arxitektorğa oxşata.
Galennıñ qıyu sınap qarawlarınıñ täêsire Urta çordan Renessans yägni Yañarış çorına qadär däwam itä. Qarañğı çor bulğan Urta çorda mediŝina êşçänlekläre çirkäw tikşerüe astına kerä, mäyet östendä êşçänlek başqaru tıyıla. Galen ruxnıñ ülemsez buluına ışanğanğa kürä fikerläre ul çorda qabul itelä häm täqdim itkän mäğlümatlar köndäşlek kürmi. Şuña kürä Urta çor mediŝinası Galen mediŝinası dip atala. Läkin Galennıñ üzgärmäwçe qağıydä bularaq qabul itelgän mäğlümatları Yañarış çorında qabat küzdän kiçerelä.
Tabib Galennıñ gladiatorlarnı däwalağanda qullanğan daruları da iğtibar cälep itä häm zamança farmaŝevtikağa nigez sala. Çönki daru yasağanda qullanılğan, aralarında minerallar da bulğan 500 tiräse matdäne häm täêsirlären añlata Galen. Şunıñ öçen ul farmakologiya fäneneñ qoruçısı häm berençe farmaŝevt bularaq qabul itelä. Barı tik Borınğı çornıñ aldınğı tabiblarınnan ğına tügel, şul uq waqıtta üsemlek häm aktiv matdälärdän daru yasağan berençe tabib, dön’yanıñ berençe farmaŝevtı ul. Läkin mediŝinanıñ atası bulğan Gippokratnı härkem diyärlek belä, ä menä mediŝinağa zur öleş kertkän, berençe sport tabibı, berençe farmaŝevt bulğan Anadolulı Galennı küp keşe tanımıy.
Üzennän aldağı mediŝina ğalimnärenä xörmät kürsätä, läkin bersen dä qabul itmi, ütkärgän tikşerenü häm küzätü näticälärenä kürä mäğlümatlarnı yañarta häm qabat tärtipkä sala. Diagnozğa tayanğan däwalawnı äydäp bara Galen. Xastalıqnı kiterep çığaruçı säbäplärneñ organizmğa çittän kilüe fikerenä tayanuçı çit faktorlar teoriyasen üsterä ul. Yañarış çorında Galennıñ xataları tabıla. Yuğıysä Pasternıñ bakteriyalärneñ barlığın isbatlawı Bergamalı Galennıñ teoriyasendä xaqlı buluın kürsätä.
Teoretik häm ğamäli mediŝina ölkäsendä şaqtıy kitap yaza Galen. Bügengä qadär kilep citkännäre 20 tomda cıyıla. Galen yazmaları häm kitaplarınıñ monıñ 4 tapqırğa kübräk buluı, qalğannarınıñ yuğaluı uylanıla. Bügenge tabiblar Galennıñ mediŝinanı añlawın häm sintez yasıy alu säläte buluın äytä. Bügen yış işetelüçe integrativ mediŝina yäisä funkŝional’ mediŝina totışı Galennıñ totışına turı kilä.
Galen ayıruça keşelärneñ 4 törle xarakterı buluın da äytä. Keşelärne êçkersez häm dus, äkren häm yalqaw, moñsu häm sünek, ênergiyale häm tiz reakŝiya kürsätüçe bularaq 4kä ayıra ul. Bügenge köndä bu teoriyaneñ fänni döreslege yuq bälki fäqat zamança psixologiyadäge keşelek teoriyaläreneñ barlıqqa kilüendä zur öleşe bar.
Galen mediŝina mäs’äläsendä tarafsız küzätü häm aqıllı bäyäläwneñ şart buluın kürsätä. Şulay itep Anadolu mediŝinası xastalıqlarnı sixer häm täñregä tayandıru totışınnan qotıla, fänni üzençälekkä qawışa. Mediŝina häm farmaŝevtika mäs’äläsendä 15 ğasır buyı üzennän soñ kilüçelärne täêsirli Galen. Qayber raslaw häm däwalaw ısullarınıñ yalğış buluı isbatlana ğasırlardan soñ. Läkin bu Galennıñ zamança mediŝinanıñ berençe wäkillärennän berse buluı çınbarlığın üzgärtmi.
Gippokrattan soñ mediŝinağa iñ zur öleş kertkän, dönyanıñ ikençe böyek tabibı häm berençe farmaŝevtlarınnan berse bulğan Pergamonlı Galennı añlattıq.
Avtor - Näslixan Däğirmäncioğlu
