Kadeş suğışı häm Kadeş tınıçlıq kileşüe
Berwaqıt Anadoluda 16/2022
Berwaqıt Anadoluda 16/2022
Ata-babalarıbız berençe tapqır qayçan suğışqan? Bu sorawnıñ cawabın antropolog häm tarixçılar haman da taba almadı. Keşelärneñ urnaşıp, bergä yäşi başlawı belän suğışlarnıñ da başlanuı belenä. Arxeologik qazularda tabılğan qorallar, skeletlardağı yaralar keşelärneñ neolit çordan başlap suğışuın kürsätä. Läkin ul waqıtlarda armiya qoraçaq qadär xalıq bulmıy.
Başta bäräkätle cirlärne saqlaw yäisä qulğa töşerü, soñınnan qıymmätle çığanaqlarnı saqlap qalu, il çiklären kiñäytü yäki yäşägän cirlärne saqlaw kebek törle säbäplär arqasında suğışa başlağan adäm balaları. Bäreleş häm suğışnıñ däwlät öçen bik möhim buluın äytkän fiker iyäläre bulğan berençe çorda. Qayber suğışlar keşelek tarixınıñ onıtılmazları arasına kerä, tarix barışın üzgärtä. Alardan berse turında süz baraçaq bügenge tapşıruıbızda. Ul da bulsa, Kadeş suğışı. Suğışnı ğına tügel, suğıştan soñ tözelgän tınıçlıq kileşülären dä añlatıp kitärbez. Çönki Kadeş suğışın bu kileşü onıtılmaz qılğan. Kileşü tözelmägän bulsa, bälki möhim suğış bularaq qına istä qalır ide ul.
Kadeş möhim säwdä üzäge buluı häm dä bäräkätle tufraqları häm qıymmätle yatmaları arqasında êkspansionist säyäsät alıp baruçı däwlätlärneñ maqsatında bula härwaqıt. Yıllar êçendä küp tapqır Misır häm Xett arasında xaqimiyät üzgärtä Kadeş. Yägni ul cirlärneñ iyäse bulırğa telägän bu ike däwlät. Xettlar könnän-kön köçäyä häm säwdä yulları östendäge möhim urınnarnı qulğa töşerergä teli. Misırnıñ maqsatında isä Anadolu cirlärendäge bay yatmaları qulğa töşerü bar. Şulay itep suğış qotılğısız bula. Ul waqıttağı ike zur xärbi häm säyäsi köç Kadeştä bäreleşä. Ul waqıtqa qadär cıyılğan iñ zur ike armiya häm tarixta iñ küp xärbi çara qullanılğan suğış bularaq tarixqa kerä Kadeş suğışı.
Suğış azağına yaqınlaşqaç här ike il dä suğışta ciñüen iğlan itä. Ğasırlardan soñ suğış strategiyase, armiyalärneñ qorılışı, zurlığı, kiräk-yaraqlar häm küzläwneñ ähämiyäte kebek şaqtıy mäs’älädä tikşerenülär ütkärelä, xärbi mäktäplärdä uqıtıla Kadeş suğışı. Suğış hiçşiksez, möhim läkin anı möhim qılğan närsä suğıştan soñ tözelgän tınıçlıq kileşüe bula. Kadeş kileşüe tarixnıñ berençe yazma kileşüe, tiñlek prinŝibına tayanuçı berençe xalıqara kileşü häm berençe tınıçlıq kileşüe bularaq belenä. Kileşü belän suğışqan ike däwlätneñ ul könnän başlap ber-bersenä höcüm itmäwe, suğışta äsir itep alınğan ğaskärilärneñ irekkä cibärelüe qararı qabul itelä häm ike däwlät tä cirlärenä oyıştırılğan höcümnärdä berdäm bulırğa süz birä.
Kileşü başta çöyyazu belän ul waqıtnıñ diplomatiya tele bulğan akadça kömeş taqtağa yazıla. Soñınnan xett häm Misır tellärenä tärcemä itelä. Asıl tekstları yuğalsa da, ber küçermäse Misırda ğıybadätxanä diwarlarında kiselgän kileş tabıla bügenge köndä. İkençe küçermäse isä ul waqıtta xettlarnıñ başqalası bulğan Xattuşa yägni Çorum Boğazköydä 1906 yılda ütkärelgän arxeologik qazularda tabıla. YUNESKOnıñ Bötendön’ya Xäter isemlegenä kertlegän kileşü yazılğan taqtalar bügenge köndä İstanbuldağı Arxeologiya muzeyında urın ala. Tınıçlıq häm höcüm itmäw nigezendä şäkel alğan Kadeş kileşüe maddäläre bügenge köndäge xalıqara tınıçlıq kileşüläre häm zamança diplomatiyaneñ nigezen barlıqqa kiterä. Şunıñ öçen taqtalarnıñ zuraytılğan küçermäse N’yu-Yorkta Berläşkän Millätlär Oyışması binasına kergän urında êlengän.
Ul waqıttağı iñ böyek xärbi häm säyäsi köç bulğan Xett häm Misır däwätläre arasında imzalanğan bu tekst tarixnıñ berençe yazma kileşüe genä tügel, ä şul uq waqıtta xatın-qız möhere urın alğan berençe yazma kileşüe üzençälegendä. Çönki Xett patşasınıñ möhere yanında patşabikäneñ dä möhere bar. Tarsustağı Gözlükule qalqılığında tabılğan patşabikaneñ möher yözege bügenge köndä Adana muzeyında urın ala. Kileşügä möheren basqan patşabikä Puduxepa Xett İmperatorlık çorınıñ iñ möhim xökemdarlarınnan berseneñ xäläl cefete bularaq belenä. Kadeş suğışınnan soñ ike il arasında xat yazışunı başlata patşabikä. Balçıqtan yasalğan taqtalarğa çöyep yazılğan bu xatlarnı uqığan belgeçlär patşabikä Puduxepanıñ diplomatiyane bik yaxşı qullanuın häm şunıñ öçen ike ilneñ doşman buludan tuqtap, qardäş ilgä äylänüen äytä bezgä.
Xettlar Anadolunıñ 5000 yıllıq borınğı ŝivilizaŝiyase. Anadolunıñ ğına tügel, ä bar dön’ya tarixınıñ iñ möhim ŝivilizaŝiyalärennän berse alar. Awrupa häm Yaqın Könçığış mifologiyase, tele, dine, säyäsäte, säwdäsenä zur ülçämdä täêsir itä, xoquq häm däwlät organı kebek şaqtıy mäs’älädä aldınğı bulalar. Xettlar yatmalarnı êşkärtä, ayıruça yuğarı sıyfatlı timer äyberlärendä häm qoral texnologiyasendä alğarış täêmin itä, köçle armiyalär qora, şunıñ öçen dä Urta diñgez säwdä yulların kontrol’ astına alıp, Anadoluda östenlege bula. Anadolunıñ iñ möhim ŝivilizaŝiyalärennän berse bulğan Xettşar xatın-qız xoquqların alğı planda tota, qanunnarğa bäyle ictimağıy tärtip qora, kürkäm şähärlär tözi, tarixi sänğat’ äsärlären birä.
Xettlar küp kenä mäs’älädä berençe bulğan ŝivlizaŝiya ul. Berençe oyışqan däwlät strukturasın qora alar, xoquq ölkäsendä zur üzgäreşne dä alar kertä, tarixta belenüçe berençe mäclesne dä yänä xettlar qora. Xettlar Babil patşası Xammurabineñ üç alu xoquqın kompensaŝiya xoquqına almaştıra. Alarnıñ kompensaŝiya xoquqı añlayışı bügenge xoquq totışınıñ nigezen sala.
Başqalaları Xattuşada “Panku” isemle mäcles qorğan Xettlar şulay itep demokratik citäkçelekkä dä nigez sala. “İmperatorlık Mäclese”n añlatuçı Panku zatlı näseldän bulğan keşelärdän toruçı häm patşa kiñäşä torğan mäcles bula. İl belän patşalıq ğailäsennän saylanğan keşelär citäkläsä dä, İmperatorlık Mäclesendä qabul itelgän qararlarğa äğzalär tawış birä, tiñ xoquqlarğa iyä äğzalär töşençälären açıqlıy häm mäcles patşanı tikşerä. Bu sistema Angliyada patşanıñ wäqalätlären çiklägän Magna Kartanıñ berençe räweşe bula ham Magna Kartadan 2700 yıl êlek Anadolu cirlärendä çınğa aşırıla. İkençe törle äytkändä Angliya, İspaniya, Niderland, Yaponiya häm tağın küp kenä ilneñ citäkçelek räweşe bulğan parlament monarxiyaseneñ nigezen xettlar sala.
Mädaniyätläre, sänğate, xärbi häm säwdä yağınnan köçle patşalığı belän ul waqıtnıñ iñ täêsirle ŝivilizaŝiyalärennän bulğan Xettlar häm Misırlılar arasındağı ul böyek suğışnı häm suğıştan soñ imzalanğan tarixnıñ berençe yazma tınıçlıq kileşüe bulğan Kadeş kileşüen añlattık bügen sezgä. Häm dön’ya tarixında küp närsäne berençe bulıp uylap tapqan Anadolu geografiyaseneñ borınğı ŝivilizaŝiyase Xettlar turında süz alıp bardıq.
