Aqdamar utrawı häm Aqdamar çirkäwe

Tawlar häm tekä qıyataşlar belän uratıp alınğan qatlawlı geografiya ul Türkiyäneñ könçığışı. Türkiyäneñ iñ zur küle bulğan Van küle dä näq menä şuşı töbäktä urnaşqan. Zurlığı belän keşene ğacäpländerä ul Van küle. Näq’ ber diñgez kebek çiksez. Türkiyäneñ iñ zur küle ber ük waqıtta dönyanıñ da iñ zur sodalı küle. 

Küldä dürt utraw bar. İñ zurısı - Adır utrawı. Monastır’, çirkäw häm käşänä qaldıqların kürergä bula bu utrawda, şulay uq meñlägän aqçarlaqnıñ ürçü mäydanı da, çönki bu utrawda keşelär yäşämi. Van küleneñ ikençe iñ zur utrawı isä Aqdamar utrawı. Bügen Aqdamar utrawındağı İzge xaç çirkäwen añlatırbız. Van külendäge şuşı çirkäw -  urta ğasır ärmän sänğäteneñ iñ yaxşı ürnäkläre arasında kürsätelä.

Ber rivayät belän belenä Aqdamar utrawı. Rivayätkä kürä, borınğı zamannarda utrawda yäşägän monaxnıñ Tamara isemle qızı bula. Utraw qarşısındağı awılda isä yäş’ ber balıqçı yıget yäşi ikän. Balıq tota, annan soñ säğätlär buyı yözä ikän. Ber könne yänä şulay yözä ikän, bu yulı utrawnıñ yar buyına xätle yözep kilgän häm anda Tamaranı kürep alğan. Qız şul xätle çibär ikän, yıget annan küzlären ala almıy, Tamarağa da yıget oşıy. Şunnan soñ yäş’ qız häm yıget här tönlä yäşeren genä yar buyında oçraşa başlıy. Tamara urının bilgelär öçen qulında şäm belän yar buyına töşä.

Küpmeder waqıt ütkäç ätise wazğıyätne abaylap ala häm dulqınlı ber töndä qulına şäm alıp yar buyına kitä. Yıget tä şäm yaqtısın kürü belän Tamaranıñ kilüen uylap suğa sikerep yözä başlıy. Monax xäräkät itep gel urının almaştırğan, yıget tä küpmeder waqıttan soñ dulqınnarğa ciñelep, “Ah Tamara” diyıp canın täslim qıla.

Ul könnän birle utraw yäş’ yıgetneñ soñğı süzläre bulğan “Ah Tamara” iseme belän yörtelä başlıy. Aqdamar utrawınıñ isemeneñ şuşı xikäyägä nigezlänüe äytelsä dä bu añlatılğannar rivayättän başqa närsä tügel, hiçşiksez.

Ämma utrawda çirkäw buluı çınbarlığın da üzgärtmi, älbättä. Häm şuşı çirkäwneñ yözlägän yıllar buyı bik küp monaxınıñ buluı çınbarlığın da. 1 meñ 100 yıllıq bu çirkäw Aqdamar yäki ikençe iseme belän İzge xaç çirkäwe dip tä belenä bügen. Çirkäwne Vaspurakan dinastiyasınıñ patşası Hakiki Haçnıñ ber öleşen urnaştıru maqsatınnan çığıp yasattıra. Şuña kürä dä İzge xaç çirkäwe iseme belän telgä alına.

Çirkäw qızıl tuf taşınnan dürt yafraqlı tuqranbaşnı xäterlätkän täre planında tözelä. Rel’yeflar belän bizälgän tışqı fasadı bik sixerläwçe maturlıqta. Bu rel’yeflarda Täwrattan häm İncildän säxnälär bar. Aqdamar çirkäwe bügenge köndä häm miğmari yaqtan häm dä taş ütäleşe cähätennän urta ğasır ärmän sänğäteneñ iñ qıymmätle äsärläre arasında kürsätelä. Miğmari qorılıştan kübräk “zärkän êşe”, “yuvelirnıñ äsäre” bularaq sürätlänä. Çönki ärmän çirkäwläre arasında iñ bizäkle häm iñ kupşı bulğanı Aqdamar çirkäwe.

Çirkäwneñ tışqı fasadında urnaşqan bay motivlar häm neçkä taş ütäleşe şuşı äsärne kürüçelärne soqlandıra. Täwrattağı häm İncildäge temalar taswirlanğan şuşı rel’yeflarda Yunıs päyğambärneñ diñgezgä sikerüe, Xäzräti Mär’yäm häm qoçağında Xäzräti Ğaysä, Dawıt päyğambärneñ Goliaf belän köräşe, Adäm häm Hauvanıñ tıyılğan cimeşne aşawı sürätlänä. Köndälek temalar belän bäyle bularaq ta saray tormışı, aw säxnäläre häm xayvan figuraları oçratıla rel’yeflarda. 

Bina êçendä freskalar urnaşqan. Ğasırlar däwamında waqıt häm tabiğat tudırğan zıyan açıq itep kürenä bu räsemnärdä. Freskalarda Ğaysä päyğambärneñ kükkä kütärelüe, xaçqa qadaqlanuı häm käberdäge izge xatın-qızlar säxnäse taswirlanğan. Bu divar räsemnäre töbäktäge iñ borınğı ürnäklärdän berse buluı cähätennän ayırım ähämiyätkä iyä. Böten şuşı üzençälekläre arqasında Aqdamar çirkäwe YUNESKO Bötendönya miras waqıtlı isemlegenä kertelä. 

Van-Tatvan avtoyulında urnaşqan pristannan xäräkät itkän köymä belän Van küleneñ ikençe zur utrawına Aqdamar utrawına barıp citä alasız. Utrawda 1 meñ 100 yıl buyı toruçı, ärmän sänğäteneñ möhim äsärläre arasında qabul itelgän Aqdamar çirkäwe sezne kötä. Bay taş rel’yefları, yıllarnıñ êzläre çağılğan divar räsemnäre häm böten kürkämlege belän tora. Bu cirlärne täşkil itüçe mozaikanıñ, tınıçlıqnıñ häm qardäşlekneñ simvolı ul.

Näslihan Däğirmäncioğlu