Awrupanıñ kiläçägen Awrupa säyäsi berläşmäse xäl itä alırmı?

2021nçe yılnıñ may ayında täwge tapqır Franśiyä ilbaşı Makron täq’dim itkän Awrupa säyäsi berläşmäse proyektı berençe konkret adımın 6nçı oktyabr’dä Pragada uzğan cıyılış belän yasadı. Bigräk tä Breksit, pandemiyä häm Ukraina suğışı belän bergä Awrupanıñ kiläçägeneñ niçek formalaşaçağı turında bäxäslär artqan çaq. Germaniyädä Merkel’ xakimiyäteneñ tögällänüe dä Awrupada liderlıq probleması çığuı bularaq analizlandı. Bu nisbättän Franśiyä Germaniyädän soñ buşap qalğan lider känäfiyen, bigräk tä, säyäsi yaqtan tutırunı maqsat itep quydı.  Tik çınlıqta, Franśiyäneñ köçle diplomatik tırışlıqları belän êşli başlağan mexanizm dön’ya säyäsätendä Awrupanıñ urının kiñäytergä niyätli. İlbaşı Êmmanuêl’ Makron qaraşınnan da mäs’älä bik ähämiyätle şikelle kürenä. Şul säbäple, berençe êtapta Awrupa säyäsi berläşmäse Makronnıñ Awrupa säyäsäte häm dön’ya diplomatiyäsendäge liderlıq poziśiyäsen köçäytü öçen kereşü bularaq qaraldı. Bu yağı belän soñğı yıllarda dön’ya diplomatiyäsendä täêsire kimüçe Franśiyä häm bu mäs’älädä tänqıyt’kä duçar bulğan Makron öçen oyışmanıñ ayırım mäğ’näse häm ähämiyäte bar.

 Awrupa säyäsi berläşmäseneñ berençe tapqır Pragada uzğan sammitı qıytğanıñ kiläçägen niçek formalaştırırğa teläwe belän bäyle küzallaw barlıqqa kiterä. İñ berençe tema, älbättä, Rusiyäneñ Ukrainada alıp baruçı suğışı. Berläşmä Rusiyä yäisä teläsä-qaysı başqa däwlät häm yanawğa qarşı kisken poziśiyä beldermäsä dä, uzdırılğan waqıtına qarağanda, Rusiyäneñ Ukrainağa bärep kerüe arqasında kilep çıqqan zur külämle krizislar belän niçek köräşergä ikänen kürsätüe yağınnan, asılında, kritik. Çönki Ukrainadağı suğış bik küp nisbättän Awrupanı külämle qarşılıqlar belän oçraştırdı.   

Bolarnıñ iñ başında ênergetika krizisı tora. Awrupa, ğomumän alğanda, Rusiyägä ênergetikada bäyle. Qıytğanıñ yıllıq tabiğıy gaz qullanuı 500 milliard kubometrğa yaqınlaşıp kilä häm monıñ yartısı diyärlek Rusiyädän täêmin itelä. Tik suğış säbäple Awrupa belän Rusiyä arasında çıqqan añlaşılmawçanlıqlar, Tön’yaq Ağım-1 ütkärgeçeneñ mömkinlekläre töşerelüe, Tön’yaq Ağım-2 proyektınıñ AQŞnıñ qarşı kilüe arqasında tormışqa aşırılmawı häm Rusiyägä qarata kertelgän awır iq’tisadi häm säyäsi sankśiyälär zäñgär yağulıq bäyäläreneñ artuına kiterde. Bu xäl Awrupanı al’ternativ gaz çığanaqlarına taba yünältsä dä, region 2023nçe yılda citdi ênergetika krizisı belän oçraşaçaq. Gaznıñ täêmin itelüe, saqlanuı häm artqan çığımnar belän päyda bulğan zur problemalar Awrupanı ênergetika kontekstında tirän iq’tisadi häm säyäsi krizis qarşısına kiterde. Şuña kürä qıytğanıñ ênergiyä krizisına çara tabuı kiräk.  

Şul uq waqıtta, Ukraina suğışı Awrupanıñ iminlek tözeleşe belän bäyle yaña qıyınlıqlar kiterep çığardı. Rusiyäneñ Ukrainanı basıp aluın Awrupa salqın suğıştan soñ barlıqqa kilgän status-kvonı bozu bularaq kürä. NATOda yasalğan säyäsät üzgäreşe Awrupanıñ Rusiyä qarşısında iminlegen nığıtu öçen adım bularaq tormışqa aşırılsa da, suğış kiterep çığarğan bilgesezleklär häm risklar xälne tiränäytä. Bigräk tä, Angliyäneñ Awrupa Berlegennän çığuı belän üzenä yaña yünäleş aluı Awrupanıñ iminlek tözeleşen qabat qarap çığarğa mäcbür itä. Şuña da Awrupa säyäsi berläşmäse qıytğanı tağın da nıqlı räweştä bergä cıyu öçen yasalğan adım bularaq kürenä. Tik anıñ qurqınıçsızlıq tözeleşe öçen yaña proyekt täq’dim itüen äytüe qıyın. Çönki Awrupa säyäsi berläşmäse Awrupa Berlegenä al’ternativa bularaq qaralmıy. Ul barı krizis çorında bez bergä digän küreneşne nığıtudan ğıybarät.

Awrupa säyäsi berläşmäsen Makronnıñ yaña zur proyektı bularaq tänqıyt’läwçelär dä bar. Alar qayber noqtalarda xaqlı. Tik xäzerge wäzğıyät’ Awrupa Berlegeneñ çikläre tışında strategiyä uylap tabarğa mäcbür itä. Ayırım alğanda, berlek äğ’zası bulmağan, tik xäzerge kon’yukturada yış işetelüçe Törkiyä şikelle aktyerlarnıñ urın aluı bik ähämiyätle. Alar Awrupa Berlegen Rusiyä kiterep çığarğan qıyınlıqlar qarşında tağın da köçle itep kürsätä.

 Awrupa säyäsi berläşmäse strategik fiker alışu häm kiläse çordağı säyäsi tözeleş mäs’älälärendä qıytğa külämendä êşçänlek alıp baraçaq platforma bulu mömkinlegenä iyä. Tik anıñ Awrupanıñ çın problemaların qısqa waqıt êçendä çişüe bik awır bulaçaq.

Murat Yäşeltaş

SETA agentlığınıñ iminlek tikşerenüläre mödire, yazuçı, professor