Cir şarı ut tügärägenä yaqınlaşamı?

Böten dönya klimat üzgäreşläreneñ yoğıntısı aldında tora. Kiräkle çaralar kürelmäsä häm global’ cılılıq däwam itkän oçraqta klimat üzgäreşläre dä artaçaq. Cılılıq artqan oçraqta bezne nindi problemalar kötä soñ?

Berläşkän Millätlär Oyışması qarşındağı Xökümätlärara klimat üzgäreşläre paneli (IPCC) xisabına kürä, klimat dönya külämendä tiz häm tığız räweştä üzgärä. Qayber üzgäreşlär, bälki, yözlärçä, meñnärçä yıl kire qaytalmaslıq däräcädä.

Här töbäk artqan üzgäreşlär aldında tora häm bu üzgäreşlärneñ yoğıntısı dönyanıñ tağın da kübräk cılınuı belän artaçaq. Xisapta parnik gazı çığarıluın azaytu häm uglekislıy gaz êmissiyaların beterü öçen köçle, tiz häm zur külämdä totrıqlı êşçänlek ütkärüneñ klimat üzgäreşlären çikli alaçağı belderelä.

Amerika Quşma Ştatlarınıñ êkologiya professorı Stephen Pyne dönyanıñ yaña çorğa kerüen äytep, bu däwerne “Ut/yanğın çorı” dip atıy. Pyneğa kürä, bu çorda yanğınnarnıñ sanı artaçaq häm ciñel genä sünderelmäyäçäk.

Fasıllar üzgäräçäk, tabiğıy afätlär artaçaq, afätlärneñ artuı xastalıqlarnı da arttıraçaq, okeannarnıñ êkosistemaları üzgäräçäk, klimat migraśiyası, küçenüe kübäyäçäk, azıq-tölek citeşterelüe, igençelek häm terlekçelek üzgäräçäk, genetika törlelege yuğalaçaq häm yaña infekśiyalar barlıqqa kiläçäk.

Berläşkän Millätlär Oyışmasına kürä, utraw ile Madagaskar dönyada “klimat üzgäreşlärenä bäyle açlıq” kürengän berençe ilgä taba äylänä bara.

Uzğan yılda 94 törle ildän 25 million keşe klimat migraśiyasınıñ öleşe buldı. Bu küçenülärneñ nigezendä tormışqa bik nıq täâsir itkän hawa üzgäreşläre bar. Klimat üzgäreşläre arqasında yaña migraśiya dulqınnarı da kötelä. Dönya bankı isäpläwlärenä kürä, 2050gä qadär 140 million keşe yäşägän cirlären taşlap kitärgä mäcbür bulaçaq. İñ zur küçenü isä Sahara astı Afrika, Kön’yaq Aziya häm Latin Amerikadan bulaçaq.

Dönyanıñ bügengesen häm kiläçägen qayğırtuçı, cir şarın tanuçı häm tanığan sayın aña qarata cawaplılığı artqan keşelärdä bez äytep uzğan şuşı êkologik sistema kürgän zararğa şahit bulğan sayın klimat üzgäreşlärenä qarata borçılu xasil bula. Êko-borçılu ber ük waqıtta kiläçäk öçen borçılu, balaları bulğan keşelärdä, dönya niğmätlären qullanu urınına üzlären burıç alğan itep xis itüçelär arasında yışraq kürenä. Çönki saqlarğa tiyeş bulğannarın uylağan dönya öçen ber närsä dä êşli almaçayaqların uylap çarasızlıq xis itälär.

Qızğanıç, global’ cılınu häm klimat üzgäreşläre tormışıbıznıñ bötenesenä täâsir itäçäk. Fäqät ömetle qaraş totışı belän cir şarıbızdağı böten can iyälären, üzebezne häm planetabıznı saqlaw öçen, bälki, äle dä mömkinlegebez bar.

Gamzä Dämät Sıbıç