Amas’yalı Strabon häm “Geografiya

Waqıt häm urın turında uyladığızmı hiç? Berse bulmıy torıp ikençesen abaylaw ni xätle mömkin? İke törle töşençä kebek kürensä dä bügenge köndä waqıt häm kiñlek, urın / ber-bersen tulılandıruçı häm xätta ber-bersenäbäyläneşkä kerüçe añ-fikerlär bularaq bäyälänä.  Ğaläm häm waqıt êşçänlege belän tanılğan matematik Minkowski: “Kiñlek-urın häm waqıt ayırım-ayırım qaralğan çaqta külägälär kebek yuqqa çığaçaq”, - dip äytä. Şulay uq şuşı tema östendä êşlägän tarixçı häm miğmar-arxitektor Giedion (Gidion) waqıtnıñ, kiñlekneñ dürtençe ülçäm buluın yaqlıy.

Tarix beleme dä şuşı ike añ-fikergä nigezlänep qarıy waqıyğalarnı häm faktlarnı. Waqıttan bäysez bularaq ber urında uzğan waqıyğanı añlatu yäki näq’ kiresençä waqıyğa uzğan urınnan bäysez waqıt teleme turında süz alıp barırğa tırışu fängä turı kilmi. Bügenge kön geografiya beleme dä şuşı ike töşençäne nigez itep ala. “Urın-kiñlek” süzen keşelär bulğan, yäşägän mäydan bularaq bäyäli häm urınn-kiñlekne böten geografiya bularaq qarıy.

Geografiya süze borınğı grekçadan kilä, “dönya” häm “sızu” yäki “taswirlaw” süzlärennän yasalğan. Täwge tapqır filosof Eratosten qullana bu süzne. Dön’yanıñ tirä-yağın häm qoyaşnıñ cir şarına yıraqlığın çın qimmätlärgä bik yaqın räweştä xisaplawçı, kiñlek häm ozınlıqqa qarap koordinaśiya sistemasın qamilläştergän Eratosten matematika häm geografiya ölkäsendäge êşçänlegen “Geographica” isemle kitabında cıya. Annan soñğı däwerlärdä belem tarmağı bulaçaq “geografiya” isemen näq’ menä şuşı kitaptan ala.

Eratosten geografiyağa nigez saluçı bularaq qabul itelsä dä annan alda da bu mäs’älädä êşçänlek başqarğannar bula. Herodot, Thales, Aristo, Strabon belän Batlamyus geografiya belemeneñ äydäp baruçıları bula.

Bügen bez Strabonnı añlatırbız sezgä. Ni öçenme? Çönki Amas’yalı Strabon Anadolunıñ berençe häm borınğı ğasırlarnıñ iñ mäşhür geografiya ğalime.

Anadolunıñ tön’yağında urnaşqan Amas’yada, ul çaqtağı iseme belän Amesiada dönyağa kilä Strabon. Rim imperatorlığınıñ Anadoluda kiñäyä başlağan häm xristianlıqnıñ cäyelüennän aldağı däwergä şahit bula. Kürgän cirlär belän bäyle bularaq yazğan 17 tomlıq “Geographika”, yäğni “Geografiya” monumental’ äsär bularaq bäyälänä bügen. Bu äsär barı tik geografiya kitabı ğına tügel, çönki Strabon añlatqan geografiyalarnı, cirlärne anda yäşägän keşelär belän bergä telgä ala. Tarixi waqıyğalarğa, küçenülärgä, qaysı millätneñ qayda urnaşuına, däwlärara mönäsäbätlärgä qağılışlı mäğ’lümatlärne dä citkergän sośiologik häm fälsäfi ülçäme bulğan êśiklopedik üzençälegendä ber äsär ul “Geographika”.

Dön’yanıñ berençe geografiya ğalime bularaq qabul itelgän Strabonnıñ tuğan cire, mämläkäte Amas’ya’dır. Amas’yalı Strabon şähär isemeneñ Amazon patşabikäse Amisistän kilüen äytä.

Strabon tuğançı şähär Pontus patşalığınıñ başqalası bula. Harşena tawınıñ kön’yaq öleşendä iñ yuğarı noqtasında patşalar öçen häykäl sıman kaberlär yasıy pontuslılar. Bügen cirle häm çit il turistlarınıñ iğtibar üzägendä bulğan Pontus patşa qıya qaberläre şaqtıy täêsirle küreneşkä iyä. Harşena tawı belän bergä YUNESKOnıñ “Bötendönya mirası waqıtlı isemlege”nä kertelgän.

Geografiya dip äytkän çaqta berençe bulıp iskä töşkän isemnärdän ul Amas’yalı Strabon. Aziyanı, Awrupanı häm Afrikanı añlatqan 17 tomlıq äsärendä Anadoluğa öç tomın bağışlıy. Anadolunıñ tarixı häm geografiyası turında borınğı çığanaqlarnıñ berençeläre arasında tora.

Borınğı ğasırlar dönyası turında mäğ’lümatkä iyä buluıbızğa häm geografiyanıñ belem bularaq kürenüenä öleş kertkän Amas’yalı Strabonnı häm anıñ ülemsez äsäre “Geografiya”nı añlattık bügen.

Näslihan Däğirmäncioğlu