Фатыйх Кәриминең сәяхәтче ягы / Fatıyx Kärimineñ säyäxätçe yağı
Төрeк сәяxәтчeләрe күзлeгeннән 32 / Törek säyäxätçeläre küzlegennän 32
Törki dönyanıñ zıyalı şäxeslärennän, mäğ’rifätçe, näşir, yazuçı, jurnalist Fatıyx Kärimineñ Törkiyä däwläte belän bäyle yazılğan säyäxätnamälärenä qısqaça küzätü
“Säyäxätçelärneñ küzlegennän İstanbul şähäre”. Bügenge yazmabıznı törki dönyanıñ zıyalı şäxeslärennän Fatıyx Kärimineñ säyäxätnamä äsärlärenä bağışladıq. Älege yazmabıznı “Wikipedia” mäğ’lümatlarına, internet çeltäre xäbärlärenä nigezlänep äzerlädek.
Törki dönyanıñ zıyalı şäxeslärennän Fatiyx Ğıyl’man ulı Kärimineñ (tulı familiyası belän äytsäk Kärimevneñ) tormışında Törkiyä, İstanbul şähäre ğayät’ zur urın alıp tora. 1892-1896nçı yıllarda İstanbul universitetında uqığan çaqta ul êlek Çistay mädräsäsendä alğan ädäbiyat, tarix, filologiya häm iq’tisad ölkäsendäge belemnären tiränäytä, ana telendä häm üze uqığan törek telendä genä tügel, ğaräp, farsı, franŝuz tellärendä dä irken söyläşä häm yaza. Ä rus tele aña balaçaqtan uq tanış bula häm ul urısça bernindi akŝentsız diyärlek aralaşa.
Fatiyx Kärimi icatında säyäxät ritmı ällä ni mäşäqat’le bulmağanlıqtan yäş’ ğalimneñ üze uqığan yıllarda uq kürergä xıyallanğan illärdäge mädäniyät häykälläre, fän häm mäğarif uçaqları belän tanışu öçen dä waqıtı citärlek bula. Tora-bara älege yul täêsirläre häm uylanular 1902nçe yılda üzençälekle “Awrupa säyäxätnamäse” digän ğayät’ qızıqlı kitapnıñ nigezendä urın alalar.
Şulay uq Fatiyx Kärimineñ ul çorlarda Rusiyä häm, bälki, Awrupa ädäbiyatında da tiñdäşe bulmağan unikal’ kitabına da maxsus tuqtalıp uzarğa kiräk. Süz 1913nçe yılda näşer itelgän “İstanbul mäktübläre” xaqında bara. “Waqıt” gazetı xäbärçese Fatiyx Kärimi Törkiyädä qabınıp kitkän Balqan suğışında bula, törle keşelär: generallar häm soldatlar, ğalimnär häm yazuçılar, êşquarlar häm mullalar, möğallimnär häm käsepçelär belän aralaşa ul. Törkiyä belän anı student yılları häm cämğıyät’neñ törle dairälärendäge küp sanlı dusları bäyli. Bu säyäxätnamä kitabı Bötendönya suğışı aldınnan Törkiyä tormışınıñ üzençälekle ênŝiklopediyäsenä äwerelä.
1902nçe yılda Peterburgta basılıp törle illär tormışı belän tanıştıruçı “Awrupa säyäxätnamäse”ndä Fatıyx Kärimi Tänzimat çorında üseş alğan Törkiyäne ayıruça täfsille taswirlıy. Ädäbiyatınnan, mäğarifennän, matbuğatınıñ xällärennän küp mäğ’lümat birä. Mäğ’rifät, mädäniyät häm sänğateneñ üseşe ürnäk itep quyıla. Bez Fatiyx Kärimi süzlärennän mäktäp häm mädräsälärdä distälägän törle fännärdän belem birüçelärneñ franŝuz, ingliz yäisä Awrupada belem alıp qaytqan yäş’ ğosmanlılar ikänlegen beläbez.
“Awrupa säyäxätnamäse”ndäge “İstanbulda unöç kön” dip isemlängän bülegen Fatiyx Kärimi tulısı belän şuşı şähärne törle yaqlap taswirlawğa bağışlıy.
Säyäxätnamälärennän kürengänçä, İstanbulğa kilep urnaşu belän Fatiyx Kärimi şähärdä bulaçaq könnärendä barıp küräse, qarıysı urınnarnı üze öçen bilgeläp quya. Şähär belän tanıştırunı ul iñ berençe çiratta anıñ tarixı, urnaşqan cire häm xalqı turında kiñ mäğ’lümat birüdän başlıy. Anıñ rimlılardan qalğan borınğı şähär buluın häm tözüçesenä bäyle räweştä êlek Konstantinopol’ dip ataluın äytä. Ul 1453nçe yılda ğosmanlılar tarafınnan ciñep alına. Yazuçı üzeneñ säyäxätnamä äsärendä şähärneñ här öleşe häm anda yäşäwçe xalıq turında yaza. Avtor İstanbulda bik küp törle xalıqlarnıñ yäşäwen dä iskärtä.
Säyäxätnamädä, İstanbul şähärendä qullanıluçı telgä kilgändä, törek tele räsmi tel bulsa da, franŝuz, ärmän häm grek telläreneñ dä kiñ taralğanlığı belgeläp ütelä.
Fatiyx Kärimi İstanbulda iñ berençe qararğa tiyeşle urın itep şähärdäge mäçetlärne atıy. Avtor iğ’tibar itkän iñ güzäl häm danlıqlı mäçetlärneñ berse – Aya-Sofiya mäçete. Bu mäçetne taswirlawğa Fatıyx Kärimi ayıruça iğ’tibar itä häm säyäxätnamäsendä ğayät’ zur urın birä. Mäçetneñ tözelü tarixın uquçığa tögäl citkerü öçen avtor Siyami Bäyneñ zur ênŝiklopedik süzlegenä möräcäğat’ itä.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1) Tatar zıyalıları:tarixi portretlar.Uqıtuçılar häm yuğarı sıynıf uquçıları öçen mäqalälär cıyıntığı./Tözüçese Möxämmätşin R.,Rusçadan Qamalov Ä. Tärcemäse.-Qazan:Mäğarif,2003.-B.136
2) Znamenitıyı stoliŝı i mira(Spravoçnik).-Rostov-na –Donu:izdatel’stvo “Feniks”,2001.-C.410
3)Xarrasova R.F.,Ädäbi bäyläneşlär yaqtılığında./Xarrasova R.-Qazan:”RPF “Gart” näşriäte,2002.-B.
4) Kärimif.,”Aurupa säyäxätnamäse.”/F.Kärimi.Morza qızı Fatıyma.-Qazan:Tatarstan Kitap näşriyäte,1996.-B.293.
5)Xisametdinova A.İ.,”Tatar prozasında İstanbul obrazı”.Çığarılış kvalifikaŝiyä êşe.Fänni xezmätneñ citäkçese: professor-ğalimä Ramilya Yarullina-Yıldırım.
