Дөньяның беренче биржасы / Dön’yanıñ berençe birjası
Бeрвaкыт Aнaдoлудa / Berwaqıt Anadoluda 22/2023
Berwaqıt Anadoluda 22/2023
Açışlarnı, yañarışlarnı äydäp bara Anadolu. Berençe aqça şuşı cirlärdä basıla häm äyläneşkä kerä, berençe bank şuşı cirlärdä tözelä, täwge säwdä üzäge şulay uq bu cirlärdä qorıla. Dön’yanı şäkelländeräçäk bulğan säwdäneñ häm iq’tisadnıñ nigezläre Anadoluda salına, birja da berençe tapqır şuşı cirlärdä açıla.
Birja – ğadättä däwlät küzätüe astında satıp alu häm satu êşläre başqarılğan bazar urını bularaq tanıtıla. İl iq’tisadınıñ üseşendä häm köçäyüendä açqıç êlementlarınnan berse bularaq bäyälänä. Birjanıñ tarixın qarağan çaqta, 14nçe häm 15nçe ğasırğa qarawına qağılışlı mäğ’lümatlär belän oçraşabız. Fäqät rim häm finik yazularınnan birja uzğanlığınıñ bezneñ êrağa qadär 1500 yıl äwwälgesenä barıp totaşuın küräbez Bu śivilizaśiyälärneñ ul çaqta oyıştırılğan yärminkä belän birja nigezeneñ salınuı uylanıla. Nigezdä mäs’älä bu yärminkälär belän genä çikle tügel. Törkiyädä Kütahyanıñ Çavdarhisar ilçäsendäge Aizanoi (Ayzanoi) borınğı qalası – dönyanıñ berençe birjası bularaq telgä alına.
Borınğı çorda Frig’yağa bäyle ber şähär bula Aizanoi. Friglär xettlardan soñ Anadoludağı iñ borınğı xalıq bularaq qabul itelä. Rivayätläre belän mäşhür patşa Midas - qağılğan böten äyberne altınğa äyländergän yäisä işäk qolaqları bulğan patşa Midas – ul näq’ menä friglärneñ patşası. Friglär bu cirlärdä şaqtıy äyberne berençe bulıp tapqan śivilizaśiya. Mäsälän, bügenge köndä bik küp qullanılğan bulavka-êläktergeçneñ iñ başlangıç variantı bulğan “fibula”nı täwge tapqır tabuçı alar. Fleyta häm kımbal kebek muzıka uyın qoralların icat itüçe häm berençe bulıp qullanuçılar da şulay uq friglar bula. Berençe çornıñ tanılğan geografiya ğalime Strabonğa kürä, “däf” häm “lir”nı uylap çığaruçılar da friglar. Xayvan xikäyäläre bularaq belengän “fabllar”nı, äkiyätlärne berençe bulıp oçratqan śivilizaśiya da şulay uq friglar. Çönki fabllarnı icat itüçe Êzop frigiyalı! Anadolunıñ berençe yuvelirları häm dönyanıñ belengän iñ borınğı mozaikasın bizäwçelär dä alar.
Frig qalası Aizanoi Rim däwerendä aşlıq, yözem häm yon citeşterüe näticäsendä bay bula häm dan-şöhräte töbäk çiklären uzıp kitä. Bu çorda şaqtıy qorılma salına, şähär yaqtı däweren yäşi. İrtä Vizantiya çorında yepiskop üzäge bulsa da annan soñğı çorlarda bu ähämiyäten yuğalta.
1824nçe yılda Awrupa säyäxätçelärneñ iğ’tibarın cälep itkän Aizanoi yañadan açıla. Läkin berençe qazılmalarnıñ başlanuı öçen yöz yıl uzuı kiräk bula. Bu qazılmalarda Anadoludağı iñ yaxşı saqlanğan Zeus ğibadätxanäse, stadion-teatr kompleksı, kolonnalı uram, ike munça, agora, gimnaziya, su yulları, küperlär, nekropollar çığarıla.
Ul däwerneñ iñ kürkäm şähärläre Bergama, Side häm Äfäs kebek iskitkeç cirläşü urını bulğan Aizanoi yözlärçä yıldan soñ da mähabätlegen täq’dim itä.
Grek mifologiyasında täñrelärneñ täñrese Zeusnıñ Olimpos tawında yäşäwenä ışanıla. Anadoluda iseme Olimpos bulğan yegermedän artıq taw oçratıla. Täñrelärneñ täñrese Zeus isemle küp sanda al’tar häm ğibadätxanä salına, Şul çaqlı möhim bula Zeus borınğı ğasırlarda!
Aizanoidäge ğibadätxanä – borınğı çor qorılmaları arasında bügenge köngä xätle kilep citep täwge şäkelen saqlap qalğan Anadoludağı siräk ürnäklärdän berse.
1970nçe yılda Çavdarhisarda cirteträw bula. Kitergän zıyan häm ülem küläme yağınnan Törkiyäneñ iñ zur 6nçı zilziläse bularaq terkälä Gädiz cirteträwe. Xärabägä äylänä Çavdarhisar, ämma köllärennän yañadan tuğan Anka qoşı misalında cimerelgän bina qaldıqlarınnan ber qorılma kilep çığa: dönyanıñ iñ borınğı, yäğ’ni berençe säwdä birjası bulğan Makellum. Rim çorında atnanıñ här könendä yaña it, balıq häm başqa azıq-tölek satılğan kibetlär belän çolğap alınğan tügäräk formalı bazarlar. Aizanoidäge makellum isä dönyanıñ berençe birjası buluı belän ber rättän tarixta inflyaśiya belän köräş başlatılğan berençe urın bula. Ul çaqtağı Rim imperatorı başlatqan köräş bik ğadi bula. İmperatorlıq bazarında, yäğ’ni “makellum”da satılğan böten êşlänmälärğä maksimum bäyä bilgelänä. Maqsat – xalıqnıñ ber ük towarnı här urında ber bäyädän ala aluı häm artıq sannarnı buldırmaw.
Aizanoi – berençeläre häm tiñsez qorılmaları belän mäşhür. Şähärneñ teatr häm stadionnıñ dönyada başqa oxşaşı yuq, çönki bu qorılmalar bergä yänäşä urnaşqan. Şuşı üzençälege arqasında da YUNESKO Dön’ya mirası waqıtlıça isemlegenä kertelgän. İke töp qapqası belän ber-bersenä totaştıruçı teatr 15 meñ, stadion 13 meñ tamaşaçını qabul itä ala. Teatrnıñ köçle akustikası bar häm iskitkeç bizäleşläre belän iğ’tibarnı cälep itä.
Aizanoidä ike rim mıunçası urnaşqan. Berençese - teatr-stadion kompleksı belän Zeus ğibadätxanäse arasında şaqtıy zur ber munça. İkençe munça isä bay bizäkläre häm idän mozaikaları belän iğ’tibarnı cälep itä.
Meñnärçä yılnıñ yäşäyeşen bügenge köngä citkergän, qorılğan könnän birle törle mädäniyätlär belän yäşäyeşen däwam ittergän kürkäm şähär Aizanoi. Friglärgä, Rim imperatorlığına, Vizantiyağa, Sälcuqlılarğa tuğan cir bula. Cirteträw bula, keşelär häläq bula, taş östendä taş qalmıy, ämma bu fälaqät belän uzğan çorlar “min äle haman biredä” diyep, yañadan yözen kürsätä. Öskä çığarılğan şuşı mähabät häm zur şähär täêsir itüçe miğmari qorılmaları belän “İkençä Äfäs” dip yörtelä başlıy.
Dön’yanıñ berençe birjası, Anadolunıñ iñ yaxşı saqlanğan Zeus ğibadätxanäse häm dönyada oxşaşı bulmağan teatr-stadion kompleksları belän İkençe Äfäs Aizanoi turında süz alıp bardıq bügenge yazmabızda.
Näslihan Däğirmäncioğlu
