Гaбдeррәшит Ибрaһимның сәяхәтләре / Ğabderräşit İbrahimnıñ säyäxätläre
Төрeк сәяxәтчeләрe күзлeгeннән 25 / Törek säyäxätçeläre küzlegennän 25
Kiñqırlı oluğ şäxes Ğabderräşit Ğomär ulı İbrahimnıñ säyäxätläre turında qısqaça küzätü
Bügenge yazmabıznı tatar xalqınıñ kürenekle yazuçısı, cämäğat’ êşleklese, tarix fännäre kandidatı Fäwziyä Bäyrämova xezmätlärenä, ”Wikipedia” mäğ’lümatlärenä häm internet çeltärendäge xäbärlärgä nigezlänep äzerlädek.
Äye, bügenge yazmabız da Törkiyäneñ milli gimnı avtorı, böyek İslam şağıyre Mäxmät Akif Ärsoynıñ duslarınnan berse bulğan millättäşebez, 20nçe ğasır başlarında tatar ictimağıy tormışında zur urın alıp torğan kiñqırlı oluğ şäxes Ğabderräşit Ğomär ulı İbrahimovnıñ säyäxätläre belän bäyle. Xalıq arasında “Räşit qazıy” digän danı taralğan kürenekle ğalim-êzlänüçe, İslam dinen taratuçı, näşir, säyäxätçe, yazuçı häm publiŝist Ğabderräşit İbrahimov 1877-1933nçe yıllarda çit illär buylap säyäxät itä. Bilgele bulğança, Ğabderräşit İbrahimovnıñ ğomereneñ häm icatınıñ şaqtıy öleşe turıdan-turı Törkiyä häm İstanbul belän tığız bäylängän. Tatar säyäxätçese berençe tapqır İstanbul tufrağına 1879nçı yılda ayaq basa häm anıñ töp yäşär wä êşlär urını da İstanbul bulıp qala. İstanbulda beraz yäşägäç, Ğaräbstanğa, möselmannarnıñ izge tufrağı Mäkkä belän Mädinägä barıp urnaşa. Monda ul 4 yıl buyı İslam dine nigezlären öyränüne däwam itä, ğalimnär, törle illärneñ xaciläre, fiker iyäläre belän aralaşa.
Kürengänçä, Ğabderräşit İbrahimov säyäxätlären İstanbuldan tış Misır, Xicaz, Fälästin, İran, Franŝiya, İtaliya, Awstriya, Serbiya, Bolgariya, Rusiyäneñ kön’yaq töbäkläre, Qavqaz, Kaspiy diñgeze buyları, Boxara, Törkistanğa yasıy. 1907nçe yılda Törkistanğa qılğan säyäxätlärennän kürengänçä, Ğabderräşit İbrahimov biredäge mädräsälär, uqıtu häm şäkertlärne tärbiyäläw êşe belän qızıqsına. 1908nçe yılda Qazan, Öfe, Çiläbe, Petropavlovsk, Omsk, Tomsk, Örket aşa Mongoliya, Man’çjuriya, Xarbin, Vladivostok aşa Yaponiyağa barıp çığa. Ul bu säyäxätlärendä yuğarı qatlam dairäläre, xärbilär belän nıqlı êlemtälär häm xezmättäşlek urnaştırıp, alarnı İslam dinen qabul itärgä künderä. 1909nçı yılda İstanbulğa qayta. Üzeneñ säyäxätläre belän bäyle täêsirlären “İslam dönyası” digän kitabına kertä.
Şulay itep, Ğabderräşit İbrahimov 1909nçı yılda Törkiyägä qayta häm anıñ tormışında iñ aktiv çorlarnıñ berse başlana. Bu çorda Törkiyä üze dä qaynap tora, anda yaña qaraşlı milli säyäsätçelär barlıqqa kilä, törek ilenä êçke häm tışqı höcümnärgä qarşı torırlıq yaña ideyälär häm yaña köçlär kiräk bula. Tanılğan milli häm dini säyäsätçe Ğabderräşit İbrahimov üzeneñ İslam häm törki berlege ideyäse belän bu çordağı Törkiyä säyäsätenä bik turı kilä häm ul başı-ayağı belän şuşı köräş dönyasına çuma. Ul, härwaqıttağıça, üzeneñ êşen xalıq aldında lekŝiyälär uqudan, yäğ’ni mäğ’rifätçelektän başlıy. Törkiyä buylap säyäxät itkändä, ildä häm dönyada barğan säyäsi wäzğıyät’ne añlata, keşelärne törek-islam berlegenä çaqıra. Bu çorda Ğabderräşit İbrahimov törek zıyalıları belän tağın da nıq yaqınaya.
Ğosmanlı däwläteneñ, xälifätneñ küz aldında cimerelep baruın, anı törle yaqtan dönya imperializmı talawın Ğabderräşit İbrahimov bik awır kiçerä häm ital’yannar Liviyäne basıp alğaç, Misır aşa yäşerenep, şunda çığıp kitä. Biredä ul 5 ay buyı ital’yannarğa qarşı köräşüçe törek ğaskäriye arasında bula. Alarnı üzeneñ yalqınlı çığışları, sünmäs ideyäse belän ruxlandıra. İstanbulğa qaytqaç isä bu xaqta konferenŝiyälär uzdıra häm mäqalälär yaza.
Ğabderräşit İbrahimovnıñ xac säyäxätenä kilsäk, äye anıñ bu xac säyäxäte aylar buyı bara, yulında Koreyada, Qıtayda, Singapurda, Hindstanda tuqtap, möselmannar belän oçraşular uzdıra, alarnıñ tormışların öyränä. 1910nçı yılnı ul Xicazğa kilep citä, xac qıla, annan Bäyrüt, Süriyälär aşa yañadan Törkiyägä qayta. Ğabderräşit İbrahimov bu säyäxäte turında da centekläp yazıp bara, näticädä ”20nçe ğasır başında İslam dönyası wä Yaponiyädä möselmannar” dip atalğan din häm tarix ênŝiklopediyası bulırlıq kitap tua, ul 1911-1913nçe yıllarda İstanbulda basılıp çığa, annan 1987nçe yılnı anı Törkiyädä yañadan bastırıp çığaralar. Bu kitap 1991nçe yılnı yapon telenä tärcemä itep tä çığarıla, 2003nçe yılda tulılandırılıp qabattan Törkiyädä dönya kürä.
Ğabderräşit İbrahimov 1933nçe yılda yänä Yaponiyägä bara häm 1937nçe yılda Tokioda Cämiğ’ mäçete tözetep, şunda imam bula. Bilgele, säyäxätläre waqıtında Ğabderräşit İbrahimov törle qızıq närsälär qarap qına yörmi, ä bälki möselman bulmağan xalıqlarğa İslam dinen nığıtu yünäleşendä xäräkät itä. Mäsälän, Yaponiyädä ul İslam dinenä qarata iğ’tibar uyatu, küp kenä yaponnarnıñ bu dinne qabul itüenä, mäçetlär saluına ireşä. Ğabderräşit İbrahimovnıñ Yaponiyädäge säyäxäte waqıtında iñ olı maqsatı häm ömete - yapon milläte turında citdi häm döres mäğ’lümat tuplarğa tırışu bula.
1944nçe yılnıñ 31nçe avgustında millättäşebez Ğabderräşit Ğomär ulı İbrahimov wafat bula. Oluğ şäxesneñ käbere Tokio şähärendä. Ä Törkiyädä isä anıñ näsele, balaları, onıqları qala.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1) tt.m.wikipedia.org>wiki>Gabdrä…
Ğabderäşit İbrahimov-Wikipedia
2) adiplar.belem.ru>İstanbul
Fäüziyä Bäyrämova-Ädiplär.
3) dumrt.ru>…>MMÇ İslam turında
“Yaponiyägä İslam dinen ireştergän şäxes”.”Din wä mäğıyşät” gazetasınnan. 14.12.2012
