Tatar yazmalarında Yunıs Ämrä
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 11/20
Törki ädäbiyat qısalarında böyek törek şağire (şağıyre) Yunıs Ämrä icatı turında qısqaça küzätü
Bügenge yazmabıznı, filologiya fännäre doktorı Aysılu Sadıykovanıñ, filologiya fännäre kandidatı Rezedä Xäyretdinovanıñ, filologiya fännäre doktorı, professor Älfinä Sibğatullinanıñ xezmätlärenä nigezlänep äzerlädek.
Törek ädäbiyatı häm ğomumän, törki ädäbiyat tarixında zur urın totqan ataqlı şäxeslärneñ berse Yunıs Ämräneñ tormış yulı, qızğanıç, bik az bilgele, citärlek açıqlanmağan diyärgä dä bula. Anıñ icatındağı motivlar tatar ädäbiyatına da ütep kergän. Törek millätendä dönyağa kilgän böyek şağıyr’ Yunıs Ämräneñ tormış yulı häm kemlege haman da bilgesez. Anıñ “Risalätun Nüshiyyä” isemle äsäreneñ 1307-1308nçe yıllarda yazıluı äytelä. 1320-1321nçe yıllarda 82 yäşendä ülüe bilgele. Tuu yılları 1240-1241nçe yıllar dip faraz qılına. Dimäk, ul 13nçe yözneñ ikençe yartısında - 14nçe yözneñ başında yäşägän. Bu däwerdä Sälcuqlılarnıñ soñğı däwläte, Osman Ğazinıñ qul astında bula. Şağıyr’neñ zamandaşları arasında Mäwlana Cäläletdin Rumi, Äxmät Waqıf, Söyekle baba häm başqa ataqlı törek şağıyr’läre bar.
Yunıs Ämräneñ şiğır’lärennän kürengänçä, ul ğaräp, farsı tellären äybät belgän, İslam fännären, tarixnı üzläştergän, üz zamanınıñ ğalime, belemle keşese bulğan.
Yunıs Ämräneñ äsärlären zamanınıñ ğıylem, mädäniyat märkäze bulğan Kon’yada yazğan Mäwlana-Rumi belän tanış buluı da bilgele. Yunıs Ämrä böyek ber mutasauwıf şağıyr’.
Böten keşelärne tigez dip sanağan böyek möselman, törek insançısı. Anıñ äsärläreneñ üzägendä yäşäw häm ülem fälsäfäse, mäñgelek turında uylanular, ğalämne taswirlaw, Allahığa, anıñ päyğambärenä mäxäbbät häm mädhiyälär, ilahi ğıyşıq, barlıq-yuqlıq, xäyät-ülem änä şundıy problemalar tora. Dön’yanıñ fanilığı qabatlana. Bolar bar da İslam fälsäfäse yassılığında kürsätelä.
Sufiçılıqnı islamğa qarşı quyarğa tırışqan qayber tikşerenüçelärneñ dälilläre bu ideya-fikerlärne, obrazlarnı kürgäç, şunda uq yuqqa çığa. İslam tasauwıfın bik ğadi dä, bik tirän itep güzäl şiğ’ri räweştä añlatqan Yunıs Ämrä törek ädäbiyatınıñ häm ğomumän alğanda, törki ädäbiyatınıñ böyek şağıyr’lärennän sanala.
Yunıs Ämrä 13nçe yözdä Anadoluda yänä ber ädäbi telneñ formalaşuında iň möhim rol’ uynağan şäxes. Anıñ şiğır’lärendä törekçä tel iñ güzäl forma ala. Ul xalıqnıñ telen iñ canlı, iñ yañğıraşlı räweştä qullana. Törek ädäbiyatınıñ häm şulay uq törki ädäbiyatınıñ ädäbiyat häm mädäniyat tele alğa taba üsüdä Yunıs Ämräneñ xezmäte bik zur. Bu tel İslami törek häm törki mädäniyatınıñ ul däwerdäge böten baylığın üz êçenä ala.
Mäsälän, berençe tapqır tatar şiğ’riyätendä Qol Şärif icatında, annan Qursawi, Tuqaylarda yañğırağan şiğ’ri yullarda Yunıs Ämrädä äytelgän fiker bar.
İnde Yunıs Ämrä icatında mönäcät janrınıñ üzençälegen küzallasaq, şağıyr’- Allahı ğaşıyğı, Aña inanıp, yarlıqanıp yaza ikän, êçtälek yağınnan anıñ barlıq şiğır’lären dä mönäcät dip äytep bulır ide.
Älfinä Sibğatullinanıñ xezmätlärendä dä Yunıs Ämräneñ böyek şağıyr’ ikänlege bilgeläp ütelä. ”Ğasırlar buyı xalıqnıñ xäterendä şağıyr’neñ iseme dan totqan, şöhrät qazanğan. Anıñ şäxese legendalar belän törengän.
Şağıyr’neñ şiğır’läre üz zamanında belemle, fälsäfi fikerneñ zamança qazanışlarınnan xäbärdar bulğan keşe buluın kürsätä”, - dip yaza Älfinä Sibğatullina.
“Yunıs Ämrä icatı, hiçşiksez, nıqlı analizğa, zur xezmätlär yazuğa layıqlı. Böyek icatçı turında tatarlar da tirän mäğ’lümatlı bulırğa tiyeş, çönki anıñ äsärlärennän küçkän sürätlär, personajlar, fälsäfi fikerlär tatar ädäbiyatında, icatında zur rol’ alıp tora”, - digän yullar bar Aysılu Sadıykova häm Rezeda Xäyretdinova xezmätlärendä dä.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1) https://dspace.kpfu.ru>net PDF
Sadıykova A.X.,Xäyretdinova R.R.,”12-20nçe ğasır başı tatar ädäbiyatında dini fol’klor”.Däreslek.Qazan,2016
2) https://kpfu.ru>docs>1.pdf
Sibgatullina A.T.,Nigmatullina A.M.,”İslamskaya tematika v tvorçestve tureŝkix poêtov srednevekov’ya”(”Yunus Êmre”) Xrestomatiya.Kazan’,2014
