Ğalimcan İbrahimov mirası häm törki dönya
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 17/19
Akademik Mansur Xäsänov xezmätläre häm Ğalimcan İbrahimovqa bağışlanğan xalıqara fänni-ğamäli konferenśiya materiallarına nigezlänep, “Ğalimcan İbrahimov mirası häm törki dönya” isemle yazma
Dön’ya ädäbiyatı tarixı bik küp mäşhür isemnärne, ğacäp köçle talantlarnı belä. Alarnıñ berişläre dannarın ayırım äsärläre belän mäñgeläşterelgän, klassik yazuçı bulıp tanılğan, ikençeläre süz sänğate üseşeneñ nindi dä bulsa ber êtabında tirän êz qaldırğan, ädäbi yünäleşne bilgelägän. Bar öçençe törleläre: boları - böyek talant köçläre häm küpqırlı icatları belän üz xalqınıñ ruxi üseşendä zur sikereş yasağan, anıñ sänğat’çä fikerläw dönyasın açqan, milli ädäbiyatnıñ êstetik prinŝiplarına nigezlängän şäxeslär. Tatar ädäbiyatında mondıy tarixi rol’ne Ğabdulla Tuqay belän Ğalimcan İbrahimov başqardı, dip yaza akademik Mansur Xäsänov üzeneñ “Ädipneñ böyeklege” digän xezmätendä.
Äye, tatar xalqınıñ olı şäxeslärennän berse ul - ataqlı yazuçı-prozaik, ädäbiyat häm tel ğalime, yalqınlı publiŝist häm tänqıyt’çe, cämäğat’, säyäsät häm däwlät êşleklese Ğalimcan Ğıyrfan ulı İbrahimov. Ul 1887nçe yılnıñ 12nçe martında Ufa gubernası Êstärletamaq öyäze Soltanmorat awılında dönyağa kilä.
Ğalimcan İbrahimovnıñ tormışı häm icatı tatar xalqı tarixında häm mädäniyätendä möhim urın alıp tora. Ädip tatar tele häm ädäbiyate belemenä nigez sala, tatar telen üzgärtep qoruçı bularaq tanıla. Tatar häm başqa törki xalıqlarnıñ tarixi ütkänenä, mäğarif häm pedagogika, êtnografiya häm kul’turologiya mäs’älälärenä bağışlanğan xezmätläre anı tatar cämğıyätendä genä tanıtıp qalmadı, ğomumtörki mädäniyätendä dä sizelerlek êz qaldırdı.
Ädip qaldırğan miras ğayät’ bay häm kiñ tarmaqlı. Ul, ğasır däwamında törle millät uquçıları tarafınnan berdäy xup kürep qabul itelgän ädäbi äsärlärennän tış, gumanitar ğıylemnärneñ törle ölkälären yaqtırtqan biş yözgä yaqın tänqıyt’ häm publiŝistik mäqaläläre, unike fänni xezmäte häm tel-ädäbiyat belän bäyle distädän artıq däreslekläre belän dä mädäni üseşebezgä zur öleş kertä. Törki xalıqlar häm tatar tarixın, cämğıyät’ qanunnarın, mäğarifebezneñ ütkänen häm kiläçägen küzdä totıp yazılğan xezmätläre aña tatar zıyalıları arasında ğına tügel, il külämendä tanılu kiterä.
Tatarstan Respublikası Mädäniyät ministrlığı, Tatarstan Fännär akademiyäse häm Ğalimcan İbrahimov isemendäge tel, ädäbiyat häm sänğat’ institutı tarafınnan uzdırıla torğan “Ğalimcan İbrahimov häm törki dönya” isemle Xalıqara fänni-ğamäli konferenŝiyälär ädip mirasın kiñ masştabta, mädäni bağlanışlar kontekstında öyränü yünäleşendä möhim çaralarnıñ berse bulıp tora. Bu konferenŝiyälär törki dönyanıñ häm ilebezneñ törle töbäklärennän olı ğalimnärne, ädäbiyat, tel, tarix, mäğarif ölkäsendäge belgeçlärne ber arağa kiterä. Tatarstan, Başqortstan, Törkiyä, Äzerbaycan, Qazaqstan, Qaraqalpaqstan, Qırımnan häm Rusiyäneñ küp töbäklärennän kilgän ğalimnär Ğalimcan İbrahimovnıñ bay icatın, êşçänlegen törle yaqtan öyränü östendä fiker alışalar. Konferenŝiyädä qatnaşuçılardan Törkiyädän kilgän ğalim Mostafa Önär üzeneñ “Galimcan İbrahim ve tatar mädäniyäte” xezmätendä Ğalimcan İbrahimovnıñ biografiyäse, cäditçelek xäräkätendä nindi êşçänlek alıp barğanlığı, uqıtuçı bularaq ta, belem häm ğıylem iyäse, cämäğat’ êşleklese bularaq ta tatar xalqınıñ mädäniyät ölkäsendä niqadär zur urın alıp torğanlığı xaqında bilgeläp ütä.
Ğalimcan İbrahimov törek ädäbiyatın yaxşı belgän ädiplärdän sanala.Zur üseş çorın kiçergän älege ädäbiyatnı Ğalimcan İbrahimov törek telendä küp uqığan.1913nçe yılda Kiyevtan Fatix Kärimigä yazğan xatında Ğalimcan İbrahimov tanılğan törek yazuçısı Ğabdelxaq Xämidneñ ädäbi quätenä xäyran qaluın äytä:”Ul törek ğalämendä törek uğılı bulıp tuğan,menä şul anı Şeksper,Şuller,Geteler belän berrättän alırğa tiyeş bulğan urınınnan mährüm itä.Min rus ädäbiyatında moña tiñ şäxesne kürmim”, di Ğalimcan İbrahimov.Çınnan da,ädipneñ şäxsi kitapxanäsenä küz salsaq,san yağınnan Ğabdelxaq Xämidneñ äsärläre küpçelek täşkil itä,dip yaza üzeneñ “Ğalimcan İbrahimovnıñ şäxsi kitapxanäsendä törek kitapları” digän xezmätendä Êl’za Näbiullina.
Tatar ädipläreneñ iñ zur ädäbi häm ğıyl’mi miras qaldırıp kitkän oluğ şäxeslärneñ berse bulğan Ğalimcan İbrahimov, ğomere qısqa bulsa da, üze êşlägän här ölkädä, üz xalqınıñ tarixında ülmäs êz qaldırdı.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1)Xäsänov M.,İnternaŝionalizmnıñ canlı tradiŝiyäläre.Qazan:Tatar.kit.näşr.,1980
2)İrahimov Ğalimcan./Matbuğat.ru
matbugat.ru>enc>ibraimov-galiman-228
3)www.antat.ru>book>İbragimov-125
Ädäbiyat xalıqtan,xalıqnıñ xäyätınnan,xalıqnıñ küñelendäge…
(Ğalimcan İbrahimovnıñ 125 yıl tuuına bağışlanğan Xalıqara Fänni-Ğıylmi konferenŝiyä materialları.2012yıl)
4)Näbiullina.”Ğalimcan İbraximovnıñ şäxsi kitapxanäsendä törek kitapları”.Qazan
