Roxindja möselmannarı: Arakandağı zolım

GLOBAL' PERSPEKTİVA

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL yazması

Bälki yaqın waqıtlarğa qadär kübebezneñ  Arakan yäisä Roxindja möselmannarı turında işetkäne dä bulmağandır. 2017 nçe yılnıñ 25 nçe avgustınnan soñ Myanmadağı zolımnan qaçıp 500 meñnän kübräk keşe Bangladeşqa kilep sıyınğaç qına abaylap aldıq alarnı häm tragediyalarınıñ zurlığın.

Arakan – Myanmanıñ 7 vilayätennän berse. Myanma Tailand, Laos, Qıtay, Hindıstan, Bangladeş häm Bengal’ qultığı belän äyländerep alınğan il. Arakan – Myanmanıñ yar buyınça suzılğan iñ strategik töbäge. 

Arakanda Bengal’ qultığında batqan köymädän qotılğan möselman säwdägärlär aşa İslamnıñ taraluı äytelä. Arakan möselmannarı da Moro möselmannarı kebek ozaq ğasırlar üz xakimiyätläre astında yäşilär. Könbatışlı imperialist illärneñ êkspansionist säyäsätläre belän 1885 nçe yılda inglizlärneñ yawlap aluına duçar bulalar.

Myanma 1948 nçe yılda bäysezlek alğannan soñ problemalar tağın da arta. 1962 nçe yılda tüntäreleş belän xakimiyätkä kilgän general NE Win ul waqıtqa qadär Birma bulğan ilneñ isemen Myanma dip üzgärtä. Ber partiyäle cömhüriyät däwerendä möselmannarnı yäşägän cirlärennän sörgengä cibärü öçen törle däwlät säyäsätläre alıp barıla. 969 xäräkäte bularaq belengän ,çiktän tış buddistlarnıñ wäxşi höcümnären dä onıtmasqa kiräk.Distä yıllardan soñ xäzerge waqıttağı wäzğiyät’-qayğı-xäsrät, küz yäşe, sörgen,qan.

Arakan problemasına iğ’tibarnı yünältü öçen Awrupa roxindjalılar şurası başlığı häm tışqı êşlär ministrlığı kiñäşçe urınbasarı tulı wäqalätle ilçe Ümit Yardım qatnaşında Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi mäğ’lümatlar fakul’tetında panel’ ütkärgän idek. Gollandiyadan kilgän qunağıbıznıñ ike iseme bar ide. La Jo häm Möxämmäd Hubäyb. Monıñ säbäbe şul: Myanmada ayırıp qarawğa duçar bulmas öçen härkem çın isemennän tış Myanma isemen dä qullanırğa mäcbür. Bez bu wäzğiyät’ne 1980 nçe yıllarda Bolgariya töreklärgä qarata qullanğanga kürä, xätta qaber taşların da üzgärtüennän beläbez.

Äye, därt zur, qayğı olı. Ämma keşe yäşi ikän ömet tä bar digän süz. Şuña kürä çişeleşlärne dä söyläşergä kiräk.

1. Myanmağa xalıqara basım buldıru. Ber cirdä xaq-xoquq, ğadellek turında tügel dä, basım häm izü turında süz bara ikän ,mondıy despot häm izülärne barı tik köç belän genä tuqtatırğa bula. Bu säbäple xalıqara cämğiyät’neñ Myanma belän bäyle tağın da kübräk basım yasawın täêmin itäçäk bar närsä êşlänergä tiyeş. Monı kübräk däwlätlär häm xalıqara oyışmalar başqara ala.
2. Xalıqara çişeleş tabu tabu törkeme: Ukrainadağı Minsk törkeme kebek problemanı çişü öçen xalıqara krizis häm çişeleş törkeme buldıru kiräk. Belüebezçä, Qıtay häm Hindıstan anda çişeleşneñ tügel, tağın da kübräk problemanıñ ber öleşe bulıp tora.Yänä dä mömkin bulğança alarnı da barışqa kertü öçen çişeleş êzläw zarur. Bu çişeleş tabu törkeme arakanlılarnıñ illärenä kire qaytuın täêmin itü häm qaytqannan soñ yäşäw xaqların garantiya astına alunı küzätüdän cawaplı bulırğa tiyeş.  
3. Arakandağı zolım,basım häm xaq-xoquqlarnı xalıqara däräcägä citkerü. Arakanlılarnıñ Süriyädäge kördlär kebek haman da räsmi statusları yuq.Räsmi statusqa iyä bulmağaç mäğarif, sälamätlek saqlaw kebek töp ixtıyaclarnı da çişü mömkin tügel. Böten dönyadağı ictimaği oyışmalar ,üzixtiyari oyışmalar üz illärendä yäisä xalıqara platformalarda bu xaq-xoquqlarnı bozunı kön tärtibenä kiterä ala. Qanuni barışlar başlata ala.
4. Bangladeşqa yärdäm itü. Bolay da awır xäldä bulğan Bangladeş yöz meñnärçä keşegä yärdäm itä  aluı öçen yalğız qalmasqa tiyeş.
5. Strategik oyışmalarnı alğı planğa çığaru. Myanma zolımındağı kebek qayda humanitar krizis bulsa Törkiyä Qızılay,Törek xezmättäşlek häm koordinaśiya agentlığı TİKA,afät häm ğadättän tış xällär räislege,humanitar yärdäm waqıfı häm başqa ictimaği oyışmalar belän yärdäm kürsätä. Ämma humanitar yärdäm genä citmi. Strategik çişeleşlär tabuçı üzäklär ,ğomumi tügel xosusıylaştırılğan töşençä oyışmaları da zur ähämiyätkä iyä.
6. Törkiyä citäkçelegendä xalıqara daimi krizis törkeme buldıru.  
7. Global’ añ –belem buldıru. Arakan mäs’äläse dä Yerusalim kebek barı tik möselmannarnı ğına qızıqsındırğan mäs’älä tügel. Mondıy mäs’älälärdä xalıqara  xäbärdarlıq buldıru,bu temağa yünälü bik möhim. Bu cähättän ber first lady bularaq Äminä Ärdoğannıñ säfäre zur ähämiyätkä iyä ide.

Dönyanıñ qaysı poçmağında ğına yäşäsälär dä tapşırubıznı tıñlawçılar global’ xäbärdarlıq, añ-belem buldıru öçen aktiv êşçänlek başqara ala.

Qayçaq ber äyberneñ üzgärüe küp närsäne üzgärter. Härkemne Arakandağı qayğı-xasrätne urtaqlaşırğa çaqırıp qalabız. Cäberlängän keşelärneñ küz yäş’läre aqmasın. Arakanlı balalar kiläçäkkä qurqu belän tügel, ömet belän qarasın.   

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL - Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul'tetı dekanı.