Ziya Gökalp êşçänlekläre häm alarnıñ bügenge köndä çağılışı
Törkiyä häm Awraziya 51
Mäxmäd Ziya Gökalp - törki dönyada xezmättäşlek belän bäyle möhim şäxeslärneñ berse.Ul 1876 nçı yılnıñ 23 nçe martında Diyarbakırda dönyağa kilä. 2 nçe Meşrutiyetne iğ’lan itü belän Diyarbakırda İttihat häm Terakki cämğiyäteneñ bülegen aça, mädäni häm fänni êşçänleklären tizlätä. 1912 nçe yılda ütkärelgän mäcles saylawında Êrgani xalıq ışanıçlısı bularaq parlamentqa kerä. 1913 nçe yılda “Törek yortı” jurnalında “Törekläşü, islamlaşu, zamançalaşu” isemle mäqalalär tezmäse yaza. Gökalp bu mäqalälär tezmäsenda älege 3 ağımnıñ ber-bersenä qarşı kilmäwen, kirrsençä ber-bersen tämamlawların alğa sörä.
1919 nçı yılda xakimiyätkä kilgän Damat Färit Paşa xökümäte İttihat häm Terakki cämğiyäte äğ’zaların saq astına ala başlıy. Gökalp ta 1919 nçı yılnıñ 30 nçı martında saq astına alına häm inglizlär tarafınnan Mal’tağa sörgengä cibärelä. 1921 nçe yılnıñ 19 nçı mayında İstanbulğa qayta. Annan soñ tuğan yağı Diyarbakırğa kitä ,biredä däreslär birä başlıy. Milli köräşne xuplawçı cıyılışlar häm konferenśiyälär ütkärep xalıqnı qıyulandıra. 1923 nçe yılda Diyarbakır xalıq ışanıçlısı bularaq parlamentqa kerä. Xalıq ışanıçlısı bulğan waqıtta da fiker häm mädäni êşçänleklären däwam itterä. GEÇİŞ
Ziya Gökalp ta İsmäğil’ Ğaspralı kebek İstanbul törekçäseneñ böten törki dönyanıñ urtaq tele buluı kiräklegenä ışana. Gökalp fikerençä, İstanbul törekçäsen barlıq törki dönya öçen ädäbi telgä äwerelderü – böten törkilärneñ wazıyfası. Bu wazıyfa ütälgändä törkilär ber millät bulaçaq. Gökalp bu süzläre belän üzennän soñ kiläçäk buınnarğa Törkiyädän çittä yäşäwçe törki cämğiyät’lär belän iñ yuğarı däräcädä mädäni xezmättäşlek maqsatın miras itep qaldıra.
Gökalp törek telenä citärlek külämdä ähämiyät birelmäw säbäple törki cämğiyät’lärdä alğarışnıñ bik äkren baruına häm xalıq belän êlitalar arasında buşlıq barlıqqa kilüenä basım yasıy. Ziya Gökalp telne ğadiläşterü häm törek telen canlandırunı yaqlap törki dönyada tel berlege buldıru kiräklegen citkerä. Bu barı tik Anadolunı ğına üz êçenä alğan tel berlege tügel ,böten törki dönya üzara añlaşa aluçı tel bergälege. Ul törki dönyadağı bergälek öçen törkilärneñ urtaq törki tel qullanuları zarurlığın belderä. Şuña kürä dä İstanbul törekçäsen böten törki dönya öçen urtaq tel itep täq’dim itä.
Törkiyä Cömhüriyätenä nigez saluçı Mostafa Kämal Atatörek öçen dä törki dönyada xezmättäşlek berençe çirattağı mäs’älälärneñ berse bula. Törkiyä Cömhüriyäte üze tözelgän 1923 nçe yıldan birle totrıqlı tışqı säyäsät alıp bara. Cömhüriyät däwerendä Törkiyä tışqı säyäsäteneñ prinśipların Atatörek bilgeli häm şäkelländerä.
Mostafa Kämal Atatörek öçen törki dönyada buldırılırğa tiyeşle berlek-mädäniyat bergälege. Monı isä tübändäge süzlär belän citkerä:” Törkiyä çittä yäşäwçe törkilär öçen mädäniyat mäs’äläläre belän qızıqsınırğa tiyeş. Çönki töreklek, törkilek däğ’wasın kiñ qırlı qaraw kiräk. Böyek törek tarixında törek teleneñ çığanaqlarına ,bay şiwälärenä ,borınğı törek äsärlärenä zur ähämiyät biräbez”.
Atatörek 1928 nçe yılnıñ 1 nçe noyabrendä latin alfavitına küçü reformasın ğamälgä aşıra. Älege alfavit üzgäreşe belän törki dönyada mädäniyat buşlığın beterü yünäleşendä zur mömkinleklär tua. Fäqät’ törki dönyada xezmättäşlek fikerennän qurıqqan Sovetlar Berlege İkençe bötendönya suğışınnan êlek Sovetlar Berlegendäge törkilärne kiril alfavitı qullanırğa mäcbür itä. Şulay itep Sovetlar Berlege Törkiyä belän törki dönya arasındağı mädäni bäyläneşlärne özärgä tırışa.
Ziya Gökalpnıñ fikerläre belän ,Mostafa Kämal Atatörekneñ ğamälläre belän salınğan nigezlär xäzerge waqıtta konkret tös ala. Bügenge köndä Törkiyä ilbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğan ,Qazaqstan ilbaşı Nursoltan Nazarbayev häm Azärbaycan ilbaşı İlham Aliyevnıñ tırışlıqları belän Gökalp häm Atatörek idealları törle xalıqara oyışmalarda çağılış taba. Törki şura, TÖREKSOY, törki akademiya berençe çiratta bulu belän bergä törle xalıqara oyşmalar bu yünäleştä êşçänleklär başqara.Gökalp häm Atatörek ideallarınıñ tormışqa aşuı Awraziyada tınıçlıq urnaştıruğa da möhim öleş kertäçäk.
