Törki dönya xezmättäşiegenä zur öleş kertkän zıyalı Yosıf Aqçura

     1900 nçe yıllar başı - törki dönyada bergälek xaqında fikerlär tua başlağan häm bu mäs’älä kiñ planda söyläşelä başlanğan, törki häm möselman xalıqlar Könbatış mädäniyatınıñ kütärelüen kürep üzlären yañadan tanıtuğa kereşkän däwer. Bu däwerne nigezdä törki häm möselman cämğiyät’lär öçen uyanu çorı dip äytergä mömkin. Qazan şähäre häm anıñ tirä yağında din ölkäsendä başlanğan bu uyanu ,çınbarlıqnı añlıy başlaw barışı soñraq mäğarif reforması xäräkäte, yäğ’ni cäditçelek räweşendä däwam itä .20 nçe ğasır başında isä säyäsi häm milli êşçänleklär räweşendä kiñ xäräkätkä äwerelä. 1908 nçe yılda İstanbulda tormışqa aşqan Jön Törek inqıylabı rusiyäle törki zıyalılarnı İstanbulğa kitertä. Bu däwerdä İstanbul Rusiya häm Törkestannan kilgän zıyalılarnıñ fiker üzäge bula. Ğosmanlı däwläte häm Rusiya törkiläre arasında mädäni yaqınlıqnıñ artuı häm köçle fiker almaşular bu däwerdä tormışqa aşa. Qazan, Qırım, Kavkaz häm Törkestan zıyalıları Ğosmanlınıñ säyäsi häm mädäni tormışında möhim rol’ uynıy.

     Yosıf Aqçura törki dönyada berlek fikere digändä iñ berence bulıp küz aldına kilgän keşelärdän berse.Aqçura 1879 nçı yılnıñ 2 dekabrendä Semberdä dönyğa kilä. Matdi säbäplär arqasında 7 yäşendä İstanbulğa küçep kilergä mäcbür bula. Yosıf Aqçura -59 yıllıq ğomerendä möhim waqiğalarğa şahit bulğan törki zıyalı. Rusiya törkiläre belän tığız mönäsäbätlär bulğan däwerdä yäşi ,bu mönäsäbätlärneñ kübesendä lider rölen başqara.

 Yosuf Aqçuranıñ fiker üseşendä ciznise İsmäğil’ Ğaspralı möhim urın alıp tora. Yosıf Aqçura İsmäğil’ Ğaspralını iskitkeç uqıtuçı, bik sälätle jurnalist, yaxşı yazuçı häm törkilekkä armıy-talmıy xezmät itüçe bularaq taswırlıy. Yosıf Aqçura törkilekneñ tönyaq törkeme äğ’zası bulu belän bergä könyaq törkilek mädäniyatı tiräsendä yäşägän şäxes bularaq böten törkilekne  üz êçenä aluçı añlayışqa iyä bula.

     Aqçura 1904 nçe yılda Qırımğa qaytqaç “Üç törle säyäsät” isemle mäşhür mäqaläsen yaza häm anı Qahirädä çıqqan törek gazetında bastıra.  Rusiya patşalığında törkilärgä qarata basımnıñ artuı näticäsendä Yosıf Aqçura küzätü astına alına.Ğosmanlı däwlätendä 2 nçe Mäşrutiyät iğ’lan itelgännän soñ 1908 nçe yılda İstanbulğa qayta.

Aqçura Ğosmanlı imperatorlığında törek millätçelegenä nigezlängän täwge oyışma bulğan Törek cämğiyätenä nigez saluçılar arasında urın ala. 1911 nçe yılnıñ 18 nçe avgustında Mähmät Ämin Yurdakul, Ähmät Hikmät Müftüoğlu, Xösäyenzadä Ali häm doktor Akil Muhtar bäylär belän bergä Törek yortı cämğiyäten buldırıp “Törek yortı” isemle jurnal da çığara. Älege jurnalda nigezdä törki uquçılarğa törki dönya tanıtıla. 1912 nçe yılnıñ 12 nçe martında Aqçura Mähmät Ämin Yurdakul, Ähmät Färit bäy, Ähmät Ağaoğlu häm doktor Fuad Sabit bäylär belän Törek uçağın tözi.

     Yosıf Aqçura fikerençä, törkilärneñ ul waqıttağı sanı  45-50 million tiräse häm alar 5 törkemnän tora:Ğosmanlı törekläre, Kavkaz törkiläre, Qırım tatarları, şimal törkiläre häm şärıq’ törkiläre. Yosıf Aqçurağa kürä törkilär yäşägän geografik kiñlek – alarnıñ tarixi mirası. Bu cirlärgä törkilär iyä bulırğa tiyeş. Anıñ fikerençä,telläre, ğoref-ğadätläre,dinnäre ber ük törle bulğan, Aziyanıñ zur öleşe belän Awrupanıñ könçığışına taralğan törkilärneñ berläşüe alarnı qalğan millätlär yanında östenlekle wäzğiyät’kä kiteräçäk.

     Yosıf Aqçuranıñ fiker mirası bügenge köndä Törkiyä ilbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğan ,Qazaqstan ilbaşı Nursoltan Nazarbayev häm Azärbaycan ilbaşı İlham Aliyevnıñ tırışlıqları belän törle xalıqara oyışmalarda çağılış taba. Törki şura, TÖREKSOY, törki akademiya berençe çiratta bulu belän bergä törle xalıqara oyşmalar bu yünäleştä êşçänleklär başqara.