Nurlarnı cıyu

Warislıq suğışları Awrupada üskän rasaçılıq, alman säyäsmännäreneñ tiz räweştä naśizmğa awışuı häm Yaqın Könçığıştağı betmägän suğışlar keşelärneñ kiläçäk ömetlärenä daimi tiskäre yoğıntı yasıy. Dön’yanı ut tupına êtärü öçen tilelärçä tırışuçılar belän ber rättän tormışqa ömet birergä teläwçe keşelär dä bar, älbättä.

Çirek yözyılda iñ matur xäbär uzğan könnärdä Awstraliyadan kilep citte. Xäbärgä kürä, Sidney universitetı ğalimnäre sanaq çipendä nurlarnı tawış dulqınnarı bularaq cıyunı tormışqa aşırdı.

Fizika belemen alğan beräw bularaq minem öçen bu ışanmaslıq xäbär ide. Şunda uq tikşerenä başladım. Fänni jurnallarnı qarap utırğan çaqta xäbärneñ çın buluın kürep alğaç, bik nıq şatlandım.  Çönki adäm balası yaqınça yöz yıl inde ut ênergiyasın, nurnı cıyıp saqlaw öçen tırışa. Bigräk tä Amerika Quşma Ştatları ğalimnäre 1949nçı yıldan birle qoyaş nurın cıyıp saqlaw êşçänlegen tuqtawsız alıp bara. Bu ölkädä iñ küp waqıt, xezmät häm aqça sarıf itüçe amerikan belem dönyası.

Törkiyädä dä, qızğanıç, ikemeñençe yıllar başına qadär bu êşçänlek barı tik mäğlümat däräcäsendä buldı. Räcäp Tayyip Ärdoğannıñ il liderlığına saylanuınnan soñ bu ölkädäge êşçänlekkä Törkiyä Cömhüriyäte dä citdi külämdä byudjet häm waqıt ayırıp quya başladı.

Törkiyä bu êşçänlekkä soñ başlasa da qoyaş ênergiyası häm qayber nurlarnı saqlanu sänäğätendä qullanu êşçänlege belän dönyanıñ möhim illäre arasında urın aldı.

Mäsälän, lazer nurı êşçänlegenä dönyadan yaqınça 50 yılğa soñğaraq başlawına qaramastan xäzerge waqıtta ireşelgän yul PENTAGON belän köndäşlek itelä alınaçaq däräcägä citte.

Dön’ya şuşı tawışsız iskitkeç inqilapqa niçek kilep citte soñ? Populyar “Science” jurnalınıñ 1949nçı yılnıñ mart ayındağı sanında Massachusettsta MIT milli küzläw oyışması möxändisläre-injenerlarınıñ qoyaş ênergiyalı öy saluı turında añlatıla.

Qoyaş öye zalına urnaştırılğan Glauber tozı, başqa törle äytsäk, sul’fat natriy sawıtları belän tulı bula. Toz 32 gradusta êri häm ênergiyanı sudan tağın da näticäle räweştä saqlıy. Ximik Maria Telkes belän miğmar-arxitektor Eleanor Raymond qamilläştergän sistema qoyaş cılısın sul’fat natriy sawıtlarına yünältä, bu sawıtlar da hawa salqın yäki bolıtlı bulğan çaqta bina êçen cılıta.

Läkin bar närsä dä uylanılğanı kebek bulmıy. Öydä yäşäwçelär  qışın citärle däräcädä cılına almıy, sawıtlardan isä sarqıp yuğala. Öygä urnaşqan keşelär berniçä yıldan soñ öydän qaçıp kitä.

Şuşı barışta başqa êşçänleklär dä başqarıla. Basseyndağı su tuñdırılıp, ênergiya cıyılıp saqlana. Kön êçendä isä boz kondiśioner sisteması öçen suıtuçı wazıyfasın üti.

Adäm balası bu räweşle nurlarnı, kön yaqtısın ênergiya bularaq problemasız räweştä cıyıp saqlıy aldı. Annan soñ nurlarnı nur räweşendä cıyıp saqlaw êşçänlegenä yünälde. Sanaq (kompyuter) texnologiyasınıñ qamilläşüe belän tarmaqnıñ däw köçläre bu êşçänlek öçen ışanmaslıq külämdä byudjetlar ayırıp quydı häm äle dä ayırıp quya. Läkin bu êşne başqara alu – dönyanıñ ber poçmağında, ber universitetnıñ çikläwle byudjetı belän êşläwçe ğalimnärgä nasıyp buldı.

Häm keşelek dönyası nurlarğa nigezlängän kürsätkeçlärne berençe tapqır sanaq çipendä tawış dulqınnarı bularaq cıyıp saqlıy aldı.

Bu açış – ut, aqça häm quyı parlı maşinanıñ icatı qadär möhim borılış noqtası. Ğadi genä äytsäk, nur tizlegendä êşläwçe sanaqlar monnan arı tormışıbızda üz urının alaçaq. Mäğlümat küçerelüe dä ut tizlegendä bulaçaq. Bu barı tik mäğlümatneñ küçerelüe häm mäğlümat saqlağıçlarınıñ tizlege belän bäyle.

Keşe tormışın tulısınça üzgärtäçäk açış bu. Ênergiya yatmalarına xakimiyät urnaştıru öçen başlatılğan suğışlar däweren yabaçaq. Genośidlar, küpläp üterülär bulmayaçaq. Çönki nurlarnıñ cıyıp saqlanıluı – ênergiyanıñ cıyıluın tağın da ciñeläytäçäq. Moña bäyle bularaq sälamätlek saqlaw tarmağında da inqilaplar tormışqa aşaçaq.

Dön’yanıñ iñ zur problemalarınnan berse bulğan azıq-tölek citeşterelüe häm zapasları probleması da betäçäk. Qoyaş nurlarınıñ cıyılıp saqlanuı - nur vitaminnarınıñ da cıyılıp saqlanuı dimäk. Qoyaş vitaminnarınıñ radioaktiv nigezle nurlanış xastalıqlarınıñ däwalanuında qullanıluı çınbarlığın küz aldında kitergän çaqta bu açışnıñ nindi mäğnägä turı kilüe yaxşı añlaşıla.

Neil Armstrong ayda yasağan berençe adım öçen: “Keşe öçen keçkenä adım, ämma keşelek öçen zur adım”, - dip äytkän ide. Bügen kön yaqtılığınıñ, nurlarnıñ mini mikroçiptä cıyılıp saqlanıluı – keşelek dönyasınıñ iñ zur uñışlarınnan berse buldı.

Ärdal Şimşäk

Yıldırım Bäyazit universitetınıñ tarix bülege uqıtuçısı