İlahelärneñ yaña qorbannarı: rohing’yalılar

Aylar buyı azçılıq häm watandaşı bulğan xakim il tarafınnan sistematik räweştä üterelä, öyläre, awılları häm şähärlärenä ut tertelä. Barı tik öyläre häm şähärläre yandırılmıy, balaçağa, olı yäş’tägelär, xatın-qız dip tormıylar, keşelär yandırıla yäisä itçe pıçaqları belän kisäklärgä bülenep üterelä. Balalar, qartlar qotırğan su ağımnarına ırğıtılıp buıla. Böten bu wäxşilekne yasawçı ber däwlät häm däwlät citäkçelegen yaqlawçı buddaçı monaxlar, xärbilär häm grajdan zatlar.

Üterelgännär – rohing’yalılar tügel, turıdan-turı keşelekneñ üze. Berläşkän Millätlär Oyışması belän bergä böten xalıqara oyışmalar bu küpläp üterügä tawışsız qaldı. Rohing’yalılar möselman buluına qaramastan unnarça İslam ilennän ber tawış ta işetelmäde. Barı tik Törkiyä İlbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğan ğına bu küpläp üterügä ğisyan itte, dönyanıñ kön tärtibenä urnaştırdı.

Barı tik keşe xoquqları ğına tügel, moxitnı saqlaw häm xayvan xoquqları mäs’äläsendä dä şaqtıy sizger xäräkät itüçe Awrupa Berlegeneñ häm Könbatış illäreneñ barısı da şuşı wäxşilekkä qarşı tınıp qaldı.

Awrupa häm Könbatışnıñ böten humanitar qimmätläre (qıymmätläre) yaqınça 35 yıl buyı şulay uq könbatış dönyası tarafınnan yuqqa çığarıldı. Häm inde Könbatışnıñ qulında bernindi argumentı qalmadı.

Qayçan Könbatış häm bigräk tä Awrupa Berlege “keşe xoquqları, demokratiya” dip äytsä, härkem bu süzlärneñ astında iqtisadi mänfäğätneñ yatuın belä. Bu açı çınbarlıqnı vöcdanı älegä ülmägän könbatışlılar da bik yaxşı belä.

Könbatış - üz qimmätlären (qıymmätlären) beterep, tökänderep, üzen yuqqa çığarğan śivilizaśiya bularaq tarixqa uzaçaq. Häm bez bu dramanı küräçäkbez, dip qurqam.

Könbatış, çirek yözyıl êlek Awrupanıñ üzägendä Bosniya-Hersegovinada serblar qılğan genośidqa küz yomıp, üz ülem färmanın imzaladı. Annan soñ Liberiyadağı watandaşlar suğışındağı totışı. Häm, älbättä, Ğiraq (Ğıyraq) belän Äfğanstannı çınbarlıqqa tayanmağan raslawlar nigezendä yawlap basıp aluı – Könbatışqa bulğan ışanıçnı qaqşatırlıq däräcägä citkerde. Ğaräp yazındağı totışı bulğan soñğı ömetlärne dä yuqqa çığardı.

Demokratik ısul belän Misır xalqınıñ zur küpçelegeneñ tawışı belän saylanğan Möxämmäd Mursineñ bärep töşerelüe waqiğasında (waqıyğasında) tüntäreleşçelärne yaqlawçı totışta buluı Könbatış qimmätläreneñ (qıymmätläreneñ) soñğı sulışı buldı, minemçä.

Törkiyädä dä demokratik ısullar belän saylanğan ilbaşın bärep töşerergä totınğan tüntäreleşçelärgä qoçağın açuı – Könbatışnıñ ikeyözlelegen kürsätüçe soñğı waqiğa (waqıyğa) buldı.

Törkiyädä tüntäreleş omtılışın yasağan xärbilär tınıç xalıqtan yözlärçä keşene ütergän, meñnärçäsene dä yaralağan ide. Könbatış dönyası häm Awrupa Berlege bu terrorçılarğa qoçağın açtı, bötesenä dä qaçaq statusın birde.

Bügen şul uq Könbatış Rohing’ya’dağı wäxşilekkä tawış-tınsız qaluı monnan arı berkemne dä açılandırmıy. Çönki keşelär inde şunı belä: demokratiya, tigezlek, keşe xoquqları, äxlaq kebek añ-fikerlär Könbatış öçen barı tik mänfäğätläre öçen qullanılğan ber qoral, çara.

Rohing’yada yäşängännär nigezdä Süriyädäge, Ğiraqtağı (Ğıyraqtağı), Liviyadağı warislıq suğışınıñ oxşaşı.

Könbatış dönyasınıñ iñ zur xärbi häm iqtisadi köçe Qıtaynıñ iqtisadi köç bularaq kütärelüen häm Yefäk yulınıñ tormışqa aşırıluın telämi.

Dön’ya diñgez säwdäseneñ yartıdan kübräge Malakka buğazınnan uza. Malakka buğazına xakim töbäktä Qıtayğa baruçı neft’ häm gaz ütkärgeçläre urnaşqan. Qıtay öçen şaqtıy möhim bulğan şuşı ike ênergiya ütkärgeçeneñ risk astında buluı Qıtay iqtisadın ualuçan torışqa äyländeräçäk.

Şuşı ütkärgeçlär Rohing’yadan uza. Häm M’yanma däwläte bäysezlegen alğan könnän birle Rohing’ya möselmannarı östendä härtörle basım häm qırıslıq qullana. Fäqät 2010nçı yıldan birle bu basım genośid häm êtnik çistartuğa qadär barıp citte. Qırıslıq qırıslıqnı tudırdı häm kinät kenä ber mizgeldä açlıq xökem sörgän Rohing’yada bik modern häm qibat (qıybat) qorallar belän cihazlanğan terror oyışması päydä buldı.

Bu terror oyışması güyä rohing’yalılarnıñ xoquqları öçen köräş alıp baraçaq ide. Ämma yasağan här ğamäle rohing’yalılarğa ülem häm sörgen bularaq äylänep qayttı.

Qıtaynıñ möhim ênergiya ütkärgeçläreneñ häm dönya säwdäseneñ 80%na qadär öleşeneñ Malakka buğazınnan salınuı bu ilne yanaw bularaq kürgän iqtisadlarnı yaña çaralar tabuğa êtärde.

Äfğanstanğa häm Ğiraqqa (Ğıyraqqa) güyä küpläp üterü qoralların yuqqa çığaru öçen kergän Könbatış dönyasınıñ köçleläreneñ maqsatınıñ bik ayırmalı buluı bilgele buldı. Atom-töş häm küpläp üterü qorallarınıñ bulmawı bilgele bulğannan soñ Könbatış xärbiläreneñ äle haman bu illärdä nigä toruın soraw astına aluçı zıyalılarınıñ bulmawı säyer tügelme?

1991nçe yıldan birle Könbatışnıñ Yaqın Könçığışta başlatqan warislıq suğışı, qızğanıç, Aziyägä dä küçte. My’anmanıñ däwlät aqılı östen bulır häm êtärelgän öyermädän üzen qotqarır, dip ömet itäm. Rohing’ya möselmannarına genośid yasalıp, töbäkneñ iminlek, êtnik häm säyäsi kartası üzgärtelergä telänä. Bu waqiğalar (waqıyğalar) barı tik rohing’yalılar belän genä çikle qalmayaçağı mäğlüm. Dön’ya şuşı kerle warislıq suğışına tağın da kübräk qoral häm çara bulıp tormas, dip ömet itäm häm telim.

Ärdal Şimşäk

Yıldırım Bäyazit universitetınıñ tarix bülege uqıtuçısı