Köç üzäkläreneñ yaña suğış märkäze: M’yanma

İkemeñençe yıllarnıñ başında tanığan idem Rohing’yanı häm Rohing’yadağı “watansız” möselman azçılığın. İkemeñençe yıllarda M’yanmadağı xunta citäkçelegeneñ ildä demokratiya häm fiker xörriyätenä qarşı cinayät êşläwenä qağılışlı xäbärlär xalıqara agentlıqlar aşa taralğan ide. Şunnan soñ M’yanmağa kittem. İl xunta belän idarä itelä ide, ämma döresen genä äytkändä, jurnalist bularaq bik zur basımnar yäşämiçä êşçänlegemne başqara alğan idem. Ul çaqta öyendä saq astında totılğan bügenge Däwlät başlığı Ang San Su Çi belän küreşü yulların taba aldıq.

Könbatışnıñ demokratiya qaharmanı itep kürsätkän Çi xanım, döresen genä äytkändä, millätçe sul añlayışnıñ bik zur yoğıntısında ide. Nigäder Könbatış dönyası monı kürmämeşkä salına. Xälbüki, millätçe sul xastalığına iñ küp qorban birgän Könbatış dönyası ide.

Gitlerneñ 1930nçı yıllarda Germaniyada başlatqan millätçe sul, yäğni naśizm - Awrupada häm dönyada millionnarça keşeneñ ğomeren özde.

Naśizm xastalığı böten Awrupada yañadan qalqıp çığa. Germaniyada barı tik sośial demokratlar, yäşellär häm sul törkemnär arasında ğına tügel, uñçılar arasında da millätçe sul äytemnär häm töşençälär tora bara tağın da kübräk cäyelä.

Kanśler Merkelneñ bügenge saylawaldı kampaniyası waqıtında sarıf itkän süzlären Adolf Gitlerneñ çığışları belän çağıştırğan oçraqta aradağı oxşaşlıqlar sezne dä şokta qaldıraçaq. Şuşındıy uq xastalıqlı töşençä başqa Awrupa illärendä dä adım adım cäyelä, qızğanıç.

Şuña kürä dä “demokratiyanıñ bişege häm Könbatış śivilizaśiyasınıñ mirasçısı” buluı belän ğorurlanuçı Könbatış Awrupa häm ayırım alğanda Awrupa Berlege M’yanma däwläte yasawçı sistemalı küpläp üterüne häm genośidnı kürmi, kürä almıy.

Awrupa häm Awrupa Berlegeneñ ikemeñençe yıllar başında keşelär fikerlären qurıqmıyça açıqlıy almawları arqasında basım yasağan M’yanmanıñ bügen alıp barğan genośidqa tawışsız qaluınıñ säbäbe närsä bula ala soñ?

Dön’yada ixtiramğa layıq bulğan Nobel’ büläk komitetı küpläp üterü boyırığın birgän M’yanmanıñ ğamäldäge xatın-qız Däwlät başlığı Ang Su Çigä birgän büläk, premiya belän bäyle cıyılış ütkäräçäkme?

Törkiyä Cömhüriyäte İlbaşı Ärdoğan Bangladeş xökümätennän “Rohingaylılarnı qaçaq bularaq qabul itüen teläde. Ärdoğan qaçaqlarnıñ böten çığımnarın Törkiyäneñ tüläyäçägen dä dönyağa citkerde.

Xälbüki, Rohingaylılarnıñ yänäşäsendä Malayziya häm İndoneziya bar. İkese dä möselmannar küpçelektä häm xakim bulğan illär.

Bügen dönyanıñ iñ köçle iqtisadları bulğan Farsı qultığı illärennän berdäm tawışnıñ çıqmawı - İslam häm möselmannar öçen oyat ber fakt.

Rohingaylılar - dönyanıñ iñ zur “watansız” azçılığı. Balaları öçen tanıqlıq, qaçu öçen pasport, xoquqların saqlaw öçen mäxkämä kebek töp keşe xoquqlarınnan mäxrüm. M’yanma bäysezlegen iğlan itkän könnän birle näq 60 yıl buyı böten şuşı xoquqlardan mäxrüm.

Aşamlıq-rizıq tabuda da xätta awırlıq çigüçe möselmannar yäşäwçe töbäktä kinät kenä şaqtıy qimmät (qıymmät) qorallar belän cihazlanğan “Rohing’ya azatlıq ğaskäre” isemle oyışma xasil buldı. Ğamäl ısulları Könbatış originallı “DEAŞ” terror oyışmasına şul xätle oxşaş. M’yanma ğaskäre belän bu oyışma güyä bäreleşä, ämma ni öçender gel tınıç xalıq ülä. Älegä üle yäki tere kileş qulğa töşerelgän ber terrorçı da xätta yuq.

Soñğı bäreleşlärdä bulğanı kebek tağın ber qat iñ zur bäyäne tınıç xalıq tüläde, tüli. Kim digändä 3 meñ Rohing’ya möselmanı häläq bulğan. Ğaskär qırıslıqnıñ ülçämen arttıra. Här kön diyärlek 20 awılğa ut tertä. Töğäyen sannı belü mömkin tügel. Monnan alda bäreleşlär başlanğannan birle 2 belän 3 meñ keşeneñ häläq buluı belderelgän ide. Fäqät bu barı tik bilgelänä alınğan san. Ämmä bu san da çınbarlıqnı çağıldırmıy. Çönki uzğan könnärdä barı tik Buthidaung töbägendäge berniçä awılda yaqınça 1 meñ 500 keşeneñ küpläp üterelüe xäbären bäysez xäbär agentlıqları citkerde. Zur awılda barı tik 400 keşe genä isän qalğan. Qalğannarın tere kileş yandırğannar.

M’yanma ğaskäreneñ küpläp üterü sistematikası şuşı räweşle: başta awıllarğa qoral häm palaşlar belän kerä. Üterä alğan xätle küp keşene üterälär. Xärbilärgä budistlar da yärdäm itä. Qalğannar awıldan qaçırğa tırışa, fäqät bu yulı da ğaskärneñ awıl tiräsendä urnaştırğan minalarnıñ maqsatı bula. Ğaskärilär dä tozaq sala. Qaçuçılar östenä raketa utın aça. Annan soñ awıllarnı yandıralar. Yaralanuçılarnıñ kübesendä 3nçe däräcä yanu bar.

Bügen M’yanmada qalğan möselmannarnıñ 70-80%ı xatın-qızlar häm balalar. Maungdaw häm Buthidaung töbäklärendäge yäş’lärneñ häm irlärneñ kübese Bangladeşqa häm Malayziyağa qaçtı. Awıllarda xatın-qızlar häm balalar qaldı. Şuña kürä iñ küp alar qırıslıqqa duçar bula.

Maungdaw töbäge Bangladeşqa bik yaqın. Biredä yäşäwçelär çik buyına qaça. Fäqät biredä dä qawemdäşläre bulğan Bangladeş däwläte çik buyın açmıy. Tarafsız töbäk bar, anda sıyınuçılar şaqtıy küp. Çik buyına yaqın bulmağan töbäklärdän qaçuçılar isä urmannarda yäşerenä. Baraçaq urınnarı yuq.

Çik buyına kitüçelärne Bangladeş ğaskäre kire borıp cibärä. M’yanma ğaskäre dä kiregä êtelgännärneñ östenä niçek turı kilsä şul räweşle ut aça.

Böten bu wäxşilekne Törkiyädän tış başqa ilneñ telgä almawı keşelek cähätennän oyat. Törkiyä İlbaşı Ärdoğan böten bäyräm buyı barlıq dönya liderlarına şaltıratıp, bu küpläp üterüneñ xalıqara yassılıqta tuqtatıluı öçen tırışlıq sarıf itte.

Berläşkän Millätlär Oyışmasınıñ bu küpläp üterüne tuqtatu öçen tiz arada adımnar yasar, dip bik äytergä telim. Ämma BMO İminlek şurası äğzase qayber illärneñ köç bäreleşe yäşängän töbäktä qoyılğan qannı tuqtatuına qağılışlı işarätläre älegä kürenmi.

M’yanmanıñ täcribäsez liderı Çi xanım başlatqan şuşı genośidnıñ ilen yaña köç xisaplaşuı mäydanına äyländerüen abaylamağan wazğiyättä. Häm añlağan oçraqta isä bügen möselmannarnı ütergän budistlarnıñ ülem xäbärlären yazarğa turı kiläçäk kebek toyıla.

Monnan soñğı yazuımda Rohingay häm M’yanmanıñ ni öçen yaña suğış mäydanı itep iğlan itelüen anlatırğa tırışırmın.

Ärdal Şimşäk

Yıldırım Bäyazit universitetınıñ tarix bülege uqıtuçısı