Yaña buın terrorçılığı

Dönyanıñ belengän iñ iske terror oyışmalarınnan berse “Haşhaşilär”. Könbatışlılar “Assassins” dip äytkän bu oyışma ber keşelek terror ğamälläre belän mäşhür ide.

Qılıç, cäyä häm şuşındıy uq diametrdağı qorallarnı yörtü tıyılğanı öçen Haşhaşilär yörtelüe häm yäşerenelüe tağın da cinelräk bulğan pıçaq belän maqsatların täêsirsez xälgä kiterälär.

Hasan Sabbahnıñ Sälcuqlı imperatorlığına qarşı tözegän bu oyışma barış êçendä yallanğan qatil kötüenä äylänä. Täre rıśarları belän bergä şaqtıy köç üzäge şuşı terror oyışmasın yallap qullana.

Haşhaşilärneñ liderı Hasan Sabbahnıñ dönya säyäsätenä kertkän sistematik terrorçılıq barış êçendä könneñ şartlarına qarap yul uzdı. Bu räweşle wäxşi ısullar belän bügenge köngä kilep citte. Terrorçılıq – dönyanıñ üzgäreş yäşägän däwerlärdä iñ küp qullanılğan qırıslıq argumentı buldı. Qıtaydan Tön’yaq Awrupağa qadär köç, xakimiyät häm särmayä-kapital suğışlarında terrorçılıq gel frontnıñ alğı safına êtärelä.

1991nçe yılda Ğiraqnı (Ğıyraqnı) koaliśiya köçläre basıp yawlap alğannan birle töbägebezdä şaqtıy terror oyışması päydä buldı. Bu terror qorılışları kübesençä Yaqın Könçığışta “basıp aluçı” bularaq kürgän koaliśiya köçlären häm alarnıñ cirle urtaqların maqsat itep aldı.

Yaqın Könçığışqa sıymağan terror oyışmaları waqıt belän üz arasında ayırıla başlıy häm tözelgän här yaña oyışma annan aldağısın şäm belän êzlättererlek bula.

Xakim köçlär yäki başqa iseme belän däwlätlär bu terror höcümnärenä qarşı çaranı arttırğan sayın terrorçılıq ta üzen yañarttı. Modern däwlätlär üzlären saqlaw mexanizmnarın köçäytkän sayın terrorçılıq şuşındıy uq räweşle höcüm argumentların häm qoralların tağın da ğadiläşterde.

Bügen İslam dönyasınıñ häm qayber Könbatış Awrupa illäreneñ bälası “DEAŞ” terror oyışmasınıñ böten citäkçe kadrları diyärlek Awrupa Berlege äğzase illär belän Amerika Quşma Ştatları häm Kanada watandaşı buluı bik möhim mäs’älä.

Sośiologlar häm sośial’ psixologlar belän ber rättän din sośiologiyası belgeçläreneñ bu mäs’älädä citdi êşçänlek başqaruı kiräk. Tormışqa qağılışlı bik küp läzzätkä iyä bulğan Franśiya, Germaniya yäki Norvegiya ildäşeneñ Süriyä-Ğiraq (Ğıyraq) sızığında awır yäşäw şartların saylap aluın, soñınnan ülemgä taba ber yaqlı bilet aluın añlatırğa tiyeşlär. Könbatışnıñ terrorçılıqqa qarşı kürgän çaralar çarasız qala. Böten texnologik mömkinleklär, golografik küzätülär çarasız qala. Terrorçılar qamilläştergän “yaña buın terror” ısulı belän iyäläşelgän böten qorallarnı çitkä quydı.

Xäzer inde keşeneñ zaruri ixtıyacların terror argumentı häm logistikası itep qullana. Yöz milliardlarça dollarlıq iminlek divarları yaña buın terrorçılığı aldında çarasız qala.

Yaña buın terrorçılıqnıñ terrorçısı da monnan arı üzgä. Ayawsız, qızğanusız terrorçı muskullı, sportçı, töğäyen qaraşlı berse tügel. Momkin bulğan sayın yalqaw, xätta yöz metr çapsa sulışı betäçäk qadär tämäke, isertkeç êçemlek häm äfyüngä bäyle yaña buın terrorçı bula ala.

Soñğı Barselona höcümendä dä kürgänebez kebek terrorçılarnıñ qoral qullanuı da inde professional’ räweştä tügel. Şähär êçendäge bäreleşlärneñ bötenesendä dä ciñelä.

Qara-qarşı yäki uram bäreleşlärendä bu räweşle sälätsez bulğan yaña buın terrorçı täêsire tağın da yuğarı häm nol’ üzqimmätle çaralar başqara ala.

Awrupada tormışqa aşırılğan şuşı yaña höcüm ısulın başqaruçılarnıñ böteneseneñ dä Awrupa watandaşları buluı ayıruça bäxäsläşelüe zarur başqa ber mäs’älä.

Yaña buın terrorçısınıñ qoralı inde pistolet, mıltıq yäki bomba tügel. Här ildä legal’ häm gäyepsez bulğan maşinalar – yaña terror qoralı bularaq qullanıla.

Dön’ya bu qurqınıçlıqnı ni çaqlı abaylıy ala, anısın belä almıym, ämma kürelgän çaralarğa qarağan çaqta ömetem özelmi, dip äytä almıym.

Awrupada mondıy höcümnärgä qarşı kürelgän çaralar atılğan pulyanı qäğäz belän totuğa oxşıy.

Törkiyäneñ ike yağı bulğan Awrupa häm Yaqın Könçığış şuşı yaña terrorçılıqnıñ ğamäl mäydanına äylände, qızğanıç.

Terrorçılar maşina belän tınıç xalıqqa höcüm itä yäisä Hasan Sabbahnıñ bändäläre yasağanı kebek pıçaq belän ğamällären başqara.

Dön’ya bu yaña buın terrorçılığı ölkäsendä hiçber berekmägä iyä tügel, ämma yaña köç berlegeneñ oyışuında da teläkle tügel. Xätta köç berlegenä yünälmilär.

Äytik, Törkiyäneñ İnterpol aşa êzlägän qatil terrorçılarğa härtörle uñaylıq täêmin itelä. Hiç qulğa da almıylar.

“DEAŞ”qa quşılğan üz watandaşları belän bäyle bularaq bernindi mäğlümat urtaqlaşmıylar diyärlek. Törkiyädä totqarlanğan Awrupalı “DEAŞ” äğzase terrorçılar xaqında bernindi mäğlümat täqdim itmilär. Bu mäğnäsez häm aqılğa sıymaslıq qarşılıq, tartqalaşu – oyışmanıñ faydasına. Bu räweşle terrorçılar Awrupada tınıç xalıqqa qarşı härtörle höcümnärne bik ciñel yasıy ala.

Ärdal Şimşäk

Yıldırım Bäyazit universitetınıñ tarix bülege uqıtuçısı