Suğış duamallığı

Barak Obamanıñ ilbaşı wazıyfasınıñ soñğı aylarında Tön’yaq Awrupa, Balkan häm Qara diñgez buyında urnaşqan berlektäş illärne qoral saqlağıçına äyländergän könnän birle kilgän dawıllarğa iğtibarnı yünältergä tırıştıq.

Allaga şöker, Törkiyä İlbaşı Ärdoğan qurqınıçlıqnı abaylap aldı häm Törkiyäneñ qoral saqlağıçına äylänüenä röxsät birmäde.

2016nçı yılnıñ 8nçe iyül’ könne Pol’şa başqalası Varşavada ütkärelgän “NATO Däwlät häm xökümät başlıqları yuğarı däräcäle oçraşuında qatnaşqan Ärdoğan Törkiyäneñ Qara diñgez yarında yaña NATO bazasınıñ tözelüe täqdimen raśional’ häm xaqlı säbäplär belän kire qaqtı. Ärdoğannıñ şuşı strategik xäräkätennän soñ Rusiyä Federaśiyäse Törkiyä belän bulğan säyäsi häm diplomatik krizisnı şunda uq beterde.

Rusiyä İlbaşı Putin Ärdoğannıñ tınıçlıq ğamälenä cawap birde. Putin Ärdoğanğa cibärgän cawap xatında ike il arasında barlıqqa kilgän oçqıç krizisınıñ töp tudıruçılarınıñ başqa köçlär buluın belderde. Törkiyä belän özgän böten iqtisadi, säyäsi häm strategik mönäsäbätlärneñ yañadan häm bik tiz itep başlattı.

Rusiyä Däwlät başlığınıñ Ärdoğannıñ tınıçlıq telägenä şartsız cawap birüe qaranğı qullarnı xäräkätländerde. Xalıqara terror oyışması bulğan “FETÖ” äğzase ber terrorçı Rusiyäneñ Änkara tulı wäqalätle ilçese Andrey Karlovnı kameralar aldında üterde.

Putin häm Rusiyä däwlät dairäläre bu provokaśiyägä birelmäde. Häm pıçraq uyınnı açıp saldı. Yäğni qanlı provokaśiyägä qaramastan üskän Törkiyä-Rusiyä mönäsäbätläre cayınnan çıqmadı, şuşındıy uq tizlek belän däwam itte.

Törkiyäneñ häm Qara diñgezneñ Törkiyä yar buylarınıñ qoral häm xärbi kiräk-yaraqlar saqlağıçına äyländerelüe êşe uñışlı bula almağaç, kinät kenä Aziya Tın okeanınnan Hind okeanına qadär diñgez buyında urnaşqan şaqtıy ildä krizislar päydä buldı.

Filippinnärdä ber mizgeldä “DEAŞ” terror oyışması xasil buldı. Xozurnıñ häm tınıçlıqnıñ simvolı bulğan Arakanda häm Arakan buğazında terrorçı ğamällär barlıqqa kilde.

Qıtay häm Yapon diñgezläre cılındı. Şaqtıy il başqa ilneñ kiñleklären boza başladı. Bu barış krizista taraf bulğan illärdä sośiologik üzgäreşlärgä häm borılışlarğa säbäp buldı. Cämğiyätlärdä suğışu teläge äyterseñ iñ yuğarı noqtağa kilep citte.

Yanawlarnıñ çığanağı itep kürsätelgän Tön’yaq Koreyada êşçelärneñ, partiya äğzaläreneñ häm êlekke xärbilärneñ qabat ğaskärgä, armiyağa quşılu öçen üzixtıyarıy buluına qağılışlı xäbärlär cäyelä başladı. Pyongyangnıñ propaganda çığanaqları yöz meñnärçä keşeneñ Amerika Quşma Ştatları İlbaşı Donal’d Trampnıñ qırıs açıqlawlarına rizasızlıq belderü öçen uramğa çığuın, 3 million yarım watandaşnıñ da armiyağa, ğaskärgä quşılu öçen üzixtıyarıy buluın xäbär itte.

Tön’yaq Koreyadağı bu duamallıq Kön’yaq Koreyağa da çağıldı. Üzen yuğarı risk astında kürgän Kön’yaq Koreyalılar, ildä xalıq äzer azıq-tölek zapasların äzerläp, bombalarğa çıdamlı sıyınır urınnar tözi. Koreyalılar suğış qurqınıçı arqasında altın zapaslarına yünälde häm dönya altın bazarı ber mizgeldä xäräkätlände. Kön’yaq Koreya xalqınıñ altın satıp aluınıñ biş märtäbäse xätle altın cıyuın il gazetları yazıp çıqtı. Tön’yaq Koreyanıñ “Avgust urtasında höcüm itärbez” dip äytkän Amerika Quşma Ştatlarınıñ Tın okeanındağı cirläre Guam utrawında xalıq aşamlıq zapasların cıya.

Tön’yaq Koreyadan ırğıtılaçaq raketanıñ 10 minutta barıp citä alaçaq Yaponiyada xalıq sıyınır cirläre sala başladı. Şirkätlärneñ sıyınır urın tözü zakazlarına ölgerä almawın yapon matbuğatınnan beläbez.

Amerika Quşma Ştatları frontında da citdi xäräkätlär bar. Trampnıñ "Qorallarıbız utqa äzer” açıqlawınnan soñ Milli iminlek kiñäşçese Mc Master: "Tön’yaq Koreyanıñ atom-töş qoralları belän yanawına qarşı totqarlawçı suğışqa äzer bez,” - dip äytte.

“Atom-töş qurqınıçı” süzläre monnan arı dönyağa ışandıruçı kilmi diyärlek. Çönki ul çaqtağı Amerika Quşma Ştatları xökümäte Ğiraqnıñ (Ğıyraqnıñ) da atom-töş yanawı buluın alğa sörgän häm 1991nçe yılda ilne ut astına alğan ide. Bu suğışta 1 millionnan kübräk keşe ülgännän soñ Ğiraqnıñ (Ğıyraqnıñ) atom-töş yanawı bulmawı açıqlanğan ide.

Amerika Quşma Ştatlarındağı häm Könbatıştağı “çit-yat kürü totışı” häm näfrät cinayäteneñ açıq itep yasaluı üz cirlärendä kire êffekt kürsätä başladı. Könbatış Awrupada çiktän tış millätçelek häm Amerika Quşma Ştatlarındağı aqtänle rasaçılığı böten dönyağa yanıy alaçaq külämgä citü aldında tora.

Rusiyädä dä wazğiyät şuşındıy uq. Suğış qurqınıçı arqasında Rusiyä ğaskäre Ukraina, Qıtay häm Yaponiya çiklärenä qadär yöz meñnärçä ğaskäriyen äzerlekle torışqa kiterde. İlneñ Yıraq Könçığıştağı xärbi berlekläre “yuğarı xärbi äzerlek” çarasın ğamälgä kertä başladı. Rusiyä ğaskäreneñ Tön’yaq Koreyadan ırğıtılıp maqsatınnan taypılaçaq raketağa qarşı äzer wazğiyättä buluı açıqlandı.

Böten bu sośiologik häm xärbi xäräkätlänüneñ üzqimmäte unnarça milliard dollardan kübräk. Bu çığımnar açlıq probleması häm tınıçlıq öçen sarıf itelsä ide dönya tağın da yäşänä alırlıq xälgä äyläner ide. Bu räweşle ni ber tamçı qan qoyılır ide, ni dä ber küz yäşe tamar ide. Qızğanıç, suğış duamallığı bezne küp millätle front suğışlarına êtäräçäk kebek. Berdänber ömetebez: Ärdoğan häm Qıtay Däwlät başlığı Şi Cinping kebek başqa il liderlarınıñ da tınıçlıq öçen zur tırışlıq sarıf itüenä ışanu.

Ärdal Şimşäk

Yıldırım Bäyazit universitetınıñ tarix bülege uqıtuçısı