TRT Tatarça - cämäğät diplomatiyası çarası

“TRT”neñ xalıqara tapşırular departamentınıñ törle törki tellärdä (azärbaycança, qazaqça, qırğızça, törekmänçä, üzbäkçä, tatarça, uyğırça) alıp barıluçı radio häm internet yazmaları – möhim cämäğät diplomatiyası çarası bulıp tora.”

Törkistanda Törkiyä häm AQŞ cämäğät diplomatiyası

Cämäğät diplomatiyası bigräk tä ikemeñençe yıllar belän bergä xalıqara mönäsäbätlärneñ möhim añ-fikerläre arasına kerde häm möhim tışqı säyäsät çarasına äylände. Bügenge yazmabızda Törkiyä belän Amerika Quşma Ştatlarınıñ Törkistandağı cämäğät diplomatiyası êşçänlegen çağıştırıp uzarbız.

Atatörek universitetınıñ xalıqara mönäsäbätlär bülege tikşerenüçese Cämil Doğaç İpäkneñ “Törkistanda Törkiyä häm Amerika Quşma Ştatlarınıñ cämäğät diplomatiyası êşçänlegeneñ analogiyası” isemle añlatmasın täqdim itäbez.

        “Amerika Quşma Ştatlarınıñ töbäktäge östenlekle maqsatı – Rusiyäneñ mädäni yoğıntısınıñ kimetelep beterelüe häm töbäk illäreneñ bäysezlekläreneñ küätländerelüe. Yaqınça bularaq Amerika Quşma Ştatlarınıñ Qırğızstanda 143, Tacikstanda 81, Qazaqstanda 76, Törekmänstanda 29 häm Üzbäkstanda 21 ictimaği oyışması bar. Bu ictimaği oyışmalarnıñ kübese “Keşe xoquqların küzätü” oyışması (Human Rights Watch), “Soros” waqıfı (Soros Foundation), “Jurnalistlarnı saqlaw komitetı” (The Committee to Protect Journalists) kebek xalıqara oyışmalarnıñ bäyläneşle törkemnäre. Rusiyäneñ töbäktä yoğıntısın qabat arttıruı häm “tösle inqilaplar” täcribäsennän soñ töbäk êlitalarınıñ ictimaği oyışmalarğa qarata tağın da salmaq xäräkät itüe näticäsendä bu oyışmalar täêsiren öleşçä yuğalttı.

        Törkiyäneñ töbäkkä qarata ğomum säyäsäte – töbäk illäreneñ bäysez, säyäsi häm iqtisadi totrıqlılıqqa iyä, üz aralarında häm kürşeläre belän xezmättäşlek êçendä, xalıqara cämäğätçelek belän häm demokratik qimmätlärne üzläştergän däwlätlär bularaq barlıqların däwam itterüen yaqlıy. Törkiyä şuşı säyäsäte belän töbäk illäreneñ möhim urtağına, partnyorına äylände. Törkiyäneñ töbäkkä qağılışlı cämäğät diplomatiyası êşçänlege mädäniyät, mäğarif, media häm qalqınu, üseş yärdämnäre ölkäsendä başqarıla. Bu cähättän yasalğan berençe adımnardan berse – törki mädäniyät häm sänğäteneñ, teleneñ, tarixi mirasınıñ saqlanuı, bu qimmätlärneñ dönyağa tanıtıluı häm yäş’ buınnarğa citkerelüe maqsatı qısalarında 1993nçe yılda “TÜRKSOY” Xalıqara törki mädäniyät oyışmasınıñ tözelüe buldı. Törkiyä, Azärbaycan, Qazaqstan, Qırğızstan, Üzbäkstan häm Törekmänstan belän bergä Tön'yaq Kipr Törek Cömhüriyäte, Rusiyä Federaśiyasına bäyle 6 üzidaräle cömhüriyät häm Moldovağa bäyle Gagauz üzidaräle cömhüriyäte dä küzätüçe il sıyfatı belän “TÜRKSOY”ğa äğza.

        Amerika Quşma Ştatlarınıñ töbäktä liberal’ iqtisadnı cäyelderü häm şäxsi käsepçelekne qamilläşterüne, üsterüne maqsat itep quyğan “Urta Aziya - Amerikan êşmäkärlek” fondı (Central Asia American Enterprise Fund - CAAEF) isemle “Bank of America” yaqlawçı oyışma. Xäzerge waqıtta “Amerika-Urta Aziyä mäğarif” oyışması (U.S.–Central Asia Education Foundation) iseme belän êşçänlegen alıp baruçı oyışma töbäktä êşxanä kül’turasınıñ cäyelüe, käsepçelekneñ qamilläşep, üseş alıp, açıq bazar iqtisadınıñ urnaşuı öçen tırışlıq sarıf itä.

        Töbäk belän mönäsäbätlärendä mäğarif êşçänlegenä xosusıy ähämiyät birüçe Törkiyä 1992nçe yılda başlatılğan “Zur uquçı yäşlär proyektı” belän törki cömhüriyätlärdän yözlärçä studentnı qunaq itte. Bügenge köndä “Törkiyä stipendiyaları” iseme astında tağın da kiñräk stipendiya programmasın Çit illärdäge töreklär häm tuğandaş cämğiyätlär ministrlığı alıp bara. Bu programma üz êçenä alğan “Törki telle illär stipendiya programması” qısalarında här yıl unnarça yaña student Törkiyädäge yuğarı uqu yortlarına qabul itelä. Ayıruça törekçäneñ taraluı ölkäsendä başqarğan xezmäte belän Törkiyäneñ möhim cämäğät diplomatiyası çaralarınnan bersenä äylängän Yunıs Ämrä institutı Astana häm Baqıdağı üzäkläre aşa töbäktä êşçänlek alıp bara. Törkiyä Milli mäğarif ministrlığına bäyle bularaq Qırğızstan belän Törekmänstanda dürteşär, Qazaqstan belän Üzbäkstanda isä bereşär mäğarif oyışması bar.

        Qırğızstan-Törkiyä Manas universitetı 1997nçe-1998nçe uqu yılınnan birle Bişkäktä êşçänlegen alıp bara. 2014nçe-2015nçe uqu yılı mäğlümatlärenä kürä, közge semestrda 9 fakultetta, 4 yuğarı mäktäptä, 1 hönäri yuğarı mäktäbendä 4 meñ 891 ike yıllıq häm yuğarı belem aluçı uquçı yäşlär, 2 institutta isä 243 magistraturada uquçılar häm doktarantlar belemnären arttıra.

        Törki dönyanıñ berençe urtaq däwlät yuğarı uqu yortı bulğan Äxmät Yäsävi universitetı uqu-uqıtu häm tikşerenü êşçänlegen Qazaqstanda urnaşqan şähärçeklärendä alıp bara. 880 akademik personalına iyä universitetta iqtisad, tarix häm mağärif, tyurkologiya häm çit tellär filologiyası, xoquq, tıyb-mediśina, fän, sport, sänğät, informatika häm möxändislek-injenerlıq fakul’tetları bar.

        “Amerikan Urta Aziyä” universitetı (American University of Central Asia, AUCA) – Amerika Quşma Ştatlarınıñ töbäktäge iñ möhim yuğarı uqu yortlarınnan berse. Töbäktä kiläçäkneñ liderların üsterüne maqsat itep quyğan şuşı uqu yortı här yıl yaqınça 500 tiräsendä berençe sıynıfqa uquçı yäşlärne qabul itä häm yaqınça 15 ildän studentqa belem birä. Amerika çığanaqlı başqa ber mäğarif oyışması – 1997nçe yılda Almatıda tözelgän Qazaq-Amerikan universitetı (KAU).

        Törkiyäneñ TİKA törki xezmättäşlek häm qalqınu-üseş agentlığınıñ Qazaqstanda, Qırğızstanda, Üzbäkstanda, Törekmänstanda alıp barğan kiñ qırlı mäğarif êşçänlege, sälamätlek saqlaw, turizm, urman xucalığı, igençelek häm terlekçelek proyektları bar.

        “Salqın suğış” çorında Amerika Quşma Ştatlarınıñ iñ möhim propaganda qorallarınnan berse bularaq tözelgän “Xör Awrupa”“Azatlıq” radiosı (Radio Free Europe/Radio Liberty, RFE/RL) - böten post-sovet geografiyasında bulğanı kebek Urta Aziyada da tığız räweştä êşçänlek alıp bara.

        2009nçı yılnıñ 21nçe mart könennän birle tapşıruların alıp baruçı häm törki dönyanıñ urtaq tawışı bulunı maqsat itkän “TRT Awaz” telekanalı – Törkiyäneñ töbäkkä qağılışlı iñ möhim kapital salularınnan berse. Kanalda qazaqça, qırğızça, üzbäkçä häm törekmänçä belän ber rättän azärbaycan häm bosniya tellärendä dä tapşırular alıp barıla. Ayıruça “TRT”neñ xalıqara tapşırular departamentınıñ törle törki tellärdä (azärbaycança, qazaqça, qırğızça, törekmänçä, üzbäkçä, tatarça, uyğırça) alıp barıluçı radio häm internet yazmaları – şulay uq bu ölkädä möhim cämäğät diplomatiyası çarası bulıp tora.

        Näticä bularaq Amerika Quşma Ştatları häm Törkiyä Cömhüriyäte täcribälären analizlağan çaqta Amerika Quşma Ştatlarınıñ däwlät aqılı tarafınnan yünältelgän ictimaği oyışmalar belän töbäktä cämäğät diplomatiyası êşçänlegen alıp baruın küräbez.

        Qıtay häm Rusiyä kebek aktyorlarnıñ isä turıdan-turı däwlät qorılmaları belän töbäktä êşçänlek kürsätüen beläbez. Törkiyä isä şuşı täcribälär arasında üzenä xas, original’, uñışlı model’ buldırırğa tırışa.”