Katolik çirkäweneñ zolım mäktäpläre

2021nçe yılnıñ mayında Kanadada ber kümäk qaberlektä  215 indeyeś balasınıñ mäyet qaldıqları tabıldı. Alarnıñ qayberläreneñ 3 yäş'tä buluı uylanıla. Bu balalar Kanadanıñ iñ zur cirle internat-mäktäbendä uqığan. May ayınnan soñ başqa qaberleklär dä çıqtı. Xäzergä qadär tabılğan qaber sanı - 1100.

İnternat-mäktäplärdä niçä balanıñ häm nindi şartlarda ülüen berkem dä belmi. Cirlelärneñ internat- mäktäpläre närsä soñ ul? Balalar anda nigä ülgän? Barlıq waqıyğalar Kanadanıñ koloniyäläşterelüe belän başlana. “Aq keşe” kilgändä Kanadada irokezlar häm başqa töp xalıqlar yäşi. Bu wäzıyät' Awrupa kolonistları 15nçe ğasırda qıymmätle mex awı başlağaç üzgärä.

Franśiya 1604nçe yılda monda Yaña Franśiya iseme belän täwge toraq punktın qora. Annan soñ N'yufaundlend, Yaña Şotlandiya häm Gudzon qultığında tözelgän ingliz toraq punktları kilä.

Kolonistlar üzläre belän çirlär häm bäreleşlär dä kiterä. İndeyeślar arasında küp keşe yoğışlı awırulardan ülä. Tire säwdäse cirle qabilälär belän kolonistlar arasında bäreleşlärgä säbäpçe bula. Franśiya häm Angliya arasında 1756nçı yılda başlanğan Cide yıl suğışınnan soñ franśuzlar üz toraq punktların inglizlärgä qaldıra.

Angliya parlamentı 1867nçe yılda Tön'yaq Amerika qanunın qabul itä. Ul Kanada isemle däwlätneñ tözelüen küzallıy.

Tik internat-mäktäplär belän kolonistlarnıñ nindi bäyläneşe bar? Cirle xalıqlar öçen internat-mäktäplärne kolonistlar 19nçı ğasırda aça. Bolar indeyeślarnıñ balaları öçen tözelgän häm däwlät tarafınnan finanslanuçı dini mäktäplär bula. Maqsatları cirle xalıqlarnıñ balaların mädäniyätläşterü häm awrupalaştıru. Berençe internat-mäktäp 1831nçe yılda açıla. Bu uqu yortları 100 yıldan artıq êşli. Axırğısı 1996nçı yılda yabıla. Bu waqıt êçendä ilneñ här poçmağında açılğan 130 internat-mäktäp belän katolik, anglikan häm metodist missionerlar idarä itä. Mäktäplärdä 150 meñgä yaqın bala totıla. Bu yortlarda sistema räximsez bula. İndeyeślarnıñ balaları ğailälärennän häm öylärennän tartıp alınıp bu internatlarğa urnaştırıla. Mäktäplärdä qızlar häm malaylar ayırım bula, şunlıqtan küpçelek bala bertuğannarın da kürmi. Balalar mäktäpkä ayaq basuğa alarnıñ çäçlären mäcbüri alalar, tradiśion kiyemnäre yuq itelä häm isemnäre üzgärtelä. Alarnı mäcbüri räweştä xristian dinenä küçerälär. Cirle ışanular häm mädäniyätlär tübänsetelä.

1950nçe yıllarğa qadär älege mäktäplär yartı kön sisteması belän êşli. Balalarnı yartı kön uqıtalar, ikençe öleşendä isä êşlätälär. Şulay itep mäktäplärne totu qıymmätkä töşmi. Qız balalar aşarğa peşerü, cıyıştıru, ker yuu häm tegü öçen cawaplı bula. İr balalar isä binanı qarap totu, balta êşläre, tözeleş, qır xezmäte belän şöğıl’länä. Mäktäp tormışı qırıs disśiplina astında bula. Belem birü däräcäse tübän. Uqıtu planı başlanğıç mäktäp öçen êşlängän. Çönki missionerlar cirle xalıqlarnıñ aqıl däräcäse tübän dip sanıy. Uqıtuçılarnıñ kübeseneñ beleme bulmıy. 1950nçe yılğa qadär kanikullar mäktäptä êşläw häm uynaw belän uza. Balalarnıñ kübese äti-änilären yıllar buyı kürmi. Assimilyaśiyälärgä tırışu cirle balalarnıñ kübeseneñ zihenen butalçıq xälgä kiterä. Alar üzlären kolonistlar dip tä, cirle xalıq dip tä xis itmi…

 Mäktäptä räncetü ğadäti xäl bula, tayaq belän qıynaw, çılbırlap quyu häm qarañğı bülmädä izolyaśiyäläw yış qullanıla. Censi bäylänü dä kiñ taralğan bula. Uquçılarnı tuyğançı aşatmıylar. Azıqnıñ sıyfatı da mäktäpneñ çığımnarın kimetü öçen tübän totıla. İnternat-mäktäplärdäge qayber balalar  töp azıqlar häm teşlärne qarawdan mäxrüm qaldırıla, alar östendä tuqlanu täcribäse ütkärelä. Balalar toruçı bülmälär, andağı çistalıq häm kiyemnäre, ğadättä, naçar bula. 2015nçe yıldağı ber tikşerenügä qarağanda, bu mäktäplärdä kimendä 3200 bala ülä. Tik bu sannıñ 6 meñnän dä kübräk bula aluı farazlana. Citärsez tuqlanu häm keşeneñ küp buluı tuberkulyez, gripp, çäçäk awıruı, pnevmoniya häm buma yütäl şikelle çirlärneñ taraluına kiterä. Cirle xalıq bu şartlarğa qarşı çığarğa omtıla.

1940nçı yıllarda älege mäktäplärneñ, tulayım alğanda, uñışsız buluı kürenä. 1969nçı yılda uqu yortlarınıñ kontrole katolik çirkäwennän alına häm Cirle xalıqlar belän êlemtä bülegenä birelä. Şunnan soñğı 20 yılda mäktäplärneñ kübese yabıla.

1990nçı yıllarnıñ axırında cirle xalıqlar internat-mäktäplärneñ ozaq waqıtlı täêsirenä duçar qalğan keşelärgä yärdäm itä başlıy. Annan qotıluçılar xökümätneñ bu uqu yortlarındağı rolen qabul itüen häm kompensaśiya tüläwen taläp itä. Federal' xökümät 2005nçe yılda cirlelärneñ internat-mäktäplärendä törle qıyırsıtularğa duçar bulıp annan qotıluçılar öçen 1 milliard 900 million dollarlıq fond tözede. 2008nçe yılda ul çordağı xökümät räise Stiven Xarper assimilyaśiyägä duçar buluçılardan ğafu ütende. Kanada xaqıyqat' häm kileşü komissiyäse 2008nçe häm 2015nçe yıllar arasında êşçänlek alıp bardı. Yomğaqlaw xisabında federal' däräcädä iskä alu köne başlawnı da kertep barlığı 94 çara ütkärergä çaqıru yasaldı. Xökümät räise Djastin Tryudo 2019nçı yılda cirle xalıqlarğa kürsätelgän zolımnıñ genośidqa tiñ buluın söyläde.

Qorbannarnıñ mäyetläreneñ qaldıqları 2021nçe yılda tabılğannan soñ Kanada katolik çirkäwe dä cirle xalıqlardan ğafu ütende. Kanada indeyeślarınıñ internat-mäktäpläre mirasın añlatu öçen bıyılnıñ 30nçı sentyabrendä täwge tapqır Xaqıyqat' häm kileşü milli köne bilgeläp ütelde