Törkestan baş kütärüe häm anıñ bügenge köndäge qaytawazları

  1916 nçı yılnıñ 4 nçe iyülendä patşa Rusiyäsenä qarşı cirle xalıqlar tarafınnan Xucand şähärendä başlanıp 1917 nçe yılğa qadär böten töbäkkä taralğan Törkestan baş kütärüeneñ bıyıl 100 yıllğı bilgeläp ütelä. Bu milli baş kütärü,ğadäti fetnä tügel. Şuña kürä dä baş kütärüneñ qaytawazları xäzer dä däwam itä.

1916 nçı yılğı Törkestan milli köräşe cirle xalıqnıñ demografik strukturasınıñ üzgärüenä säbäp buldı. Fetnädä töbäk xalqınnan 150-250 meñ tiräse keşeneñ ğomere özelgän dip faraz qılına. 

Älege baş kütärüneñ tä’sirendä patşa Rusiyäse Berençe bötendönya suğışında uñışsızlıqqa oçrıy häm ildä rejim üzgärä. Törkestan xalqınıñ patşa Rusiyäse zolımına qarşı çığuı mäşhür imperatorlıqnıñ cimerelüenä yoğıntı yasıy. Töbäk xalqı patşa Rusiyäseneñ tübänsetep qarawınıñ bu räweşle däwam itä almayaçağın belderä. Qapma-qarşı kiläçäk illär arasında Ğosmanlı däwläteneñ dä buluı häm qayber Ğosmanlı ofitserlarınıñ töbäktä buluı da xalıqnıñ baş kütärüenä tä’sir itä.

Törkestan xalqı bu baş kütärü belän patşa Rusiyägä “Kolonial säyäsäteñne tuqtat”dip belderä. Töbäkkä küçerelgän slavyan xalıqlarına urınsızğa birelgän uñdırışlı cirlär rejim üzgäreşennän soñ kire alına. Xalıqtan cıyılğan häm fetnäneñ başlanuına tä’sir itkän awır salımnar da beterelä. 1916 nçı yılğı Törkestan milli köräşeneñ säbäpläre häm näticäläre bu räweşle.

Qırğızstan 1916 nçı yılğı Törkestan milli köräşendä zur yuğaltular kiçerä. Qırğızstan ilbaşı Almazbäk Atambayev 2015 nçe yılnıñ 27 nçe mayında “1916 nçı yıl waqiğalarınıñ 100 yıllığı xaqında qararnamä”gä qul quay häm bu mäs’älä belän bäyle kiräkle eşlärne cirenä citkerü qararına kilenä. Qırğızstannıñ Çüy häm Issıq kül vilayätlärendäge xalıq sanı bu baş kütärü näticäsendä 40%qa kimegän.

Ağımdağı yılnıñ aprel ayında Qırğızstan, Tacikstan häm Törkiyädä 1916 nçı yılğı Törkestan milli köräşeneñ 100 yıllığı qısasında simpozium,kürgäzmä häm cıyılışlar ütkärelde. Mondıy çaralar 2016 nçı yıl azağına qadär däwam itäçäk.

 Şincañnan alıp Xäzärgä qadärge cirle xalıqnı turıdan –turı qızıqsındıruçı bu mäs’älä barı tik 100 yıllıq tragediya gına tügel. Töbäk xalqı bu waqiğadan sabaq alıp monnan soñ qabatlanmasın öçen tırışırğa tiyeş. Urta Aziya cömhüriyätlärendä däwlät säyäsätläreneñ mondıy waqiğalarnı buldırmawğa nigezlänüe zarur. Berençe çiratta çik buyı problemaları bulu belän bergä töbäktäge problemalarnıñ “böyek däwlätlär”qatışmıyça üzara tınıç şartlarda çişelüe kiräk. 

Töbäk illäreneñ bu waqiğanı bergä iskä alıp, urtaq tikşerenülär alıp barmawı regional xezmättäşlek mäs’äläsendä tiskäre fikerlärgä säbäp bula. Yuğisä mondıy täräqqiyätlär töbäk illären ber-bersenä yaqınaytırğa ,aralardağı bozlarnı eretügä forsat tudırırğa tiyeş. Bu bäyläneştä Törki kiñäşmä şurası,Törki akademiya ,TÜRKSOY,Törki telle illär parlamentariylar assambleyası kebek xalıqara oyışmalarğa tağın da zur cawaplılıq töşä. 1916 nçı yılğı waqiğalarnı centekläp tikşerü zarur. Älege waqiğalarnıñ 100 yıllığında mäs’älägä açıqlıq kertelüen häm alarnıñ yañadan qabatlanmawın teläp qalabız.