عوامل ناکامی ایجاد تغییرات اساسی سیاسی و اجتماعی در ایران

دکتر مصطفی جانر، کارشناس مسائل ایران و پژوهشگر انستیتوی مطالعات خاورمیانه دانشگاه ساکاریا و اندیشکده ستا در ترکیه در مصاحبه اختصاصی با آنادولو به علل عدم تحقق تغییرات اساسی در ساختار سیاسی و اجتماعی مطابق مطالبات جامعه این کشور که گاها هم در اعتراضات گسترده مطرح می‌شود، پرداخت.

جانر مطالبات برای ایجاد تغییرات سیاسی و اجتماعی در ایران را در دو طیف اصلی ارزیابی کرد و گفت: در کنار اصلاح طلبان طرفدار اصلاح سیستم، مخالفانی هم وجود دارند که خواستار از بین رفتن کامل نظام هستند. علاوه بر این دو طیف، گروهی هم هستند که خارج از این دو طیف، در داخل ساختار قانونی طرفدار نظام بوده و خواهان برجسته شدن ویژگی‌های امت‌گرایی، ملیت گرایی و نظامی آن هستند. آن‌ها به طور خلاصه و صریحا از جمهوری اسلامی و نظام دفاع و با اصلاح ‌طلبان و مخالفان نظام مخالفت می‌کنند.

- عدم توانایی اصلاح طلبان در اعمال فشار بر روی نظام

این پژوهشگر ترک در ارتباط با ناکامی جنبش‌های اجتماعی برای تغییر در ایران گفت: جنبش اصلاح طلب از شهامت کافی برای اعمال فشار بر روی نظام برخوردار نبود. چرا که رهبران آن هم فرزندان این نظام هستند. نظام و بازیگران اصول گرا نیز به دلیل عدم انعطاف پذیری حتی تن به پذیرش این مطالبات معتدل هم ندادند. جریان مخالفان نظام هم همانطور که در جریان اعتراضات مهسا امینی مشاهده شد، متمرکز نیستند.

کارشناس مسائل ایران افزود: هر چند که اعتراضات در سراسر ایران برگزار شد، اما با آ‌ن‌ها با یکدیگر تفاوت داشتند. فاقد مرکز هماهنگی، رهبری نخبه، مطالبات سیاسی یک‌پارچه و چشم‌انداز واضح بودند. اعتراضات سنندج با آن‌چه که در تبریز، تهران و زاهدان جریان داشت، تفاوت داشت. مطالبات و مشکلات معترضین و همچنین پاسخ دولت در اساس با هم فرق داشتند. در نتیجه فرونشاندن این نوع جریان‌ها هم آسان‌‌تر است.

او با بیان این که نظام موجود در ایران علی‌رغم تمامی کاستی‌ها و کمبود‌ها یک جمهوریت بوده و نباید ابعاد حساب دهی و اقناع جامعه آن نادیده گرفته شود، گفت: نظام ایران مشروعیتی متکی بر برگزاری انتخابات (هر چند دارای ابعاد قابل بحث و انتقاد زیادی است) دارد. اما این موضوع در سال‌های اخیر ضعیفتر شده اما از بین نرفته است. اما آژیر‌های خطر به صدا در آمده است. به همین دلیل برخی گشایش‌ها در بعضی از نقاط نظام مشهود هستند. پس از تظاهرات مهسا امینی به ویژه در شهرهای بزرگ مانند تهران فشارهای معطوف به نوع پوشش زنان تا مدتی از بین رفت. بی‌تردید این یک اقدام تاکتیکی بود.

وی خاطرنشان کرد: اما از سویی، طی این مدت شاهد خود انتقادی برخی از اصول گرایان و همچنین گشوده شدن درهای بحث و گفت‌وگو در مورد حجاب اجباری در ایران شدیم. این مسئله نشانگر پویایی سیاست و همچنین ارزیابی مطالبات سیاسی هرچند کم‌رنگ در ایران است.

- «قابلیت ایران برای انجام اصلاحات محدود است»

جانر در خصوص پرسش این که «موانع اساسی در نظام کنونی ایران چگونه رفع می‌شوند؟»، گفت: قابلیت کشورهایی مانند ایران در زمینه اصلاحات، تا زمانی که دیدگاه موسس آن نسبت به خوانش جهانی و روابط بین‌المللی تغییر پیدا نکند، محدود است. چون نظام وابسته به الیت‌ها و تعریف موسس آن است.

این پژوهشگر مسائل خاورمیانه ادامه داد:‌ این تعریف بسیار ایدئولوژیک و محکم است. تغییر این تعریف، به معنای دگرگونی جایگاه الیت‌ها است. اصلاح‌طلبان در دهه 90 میلادی برای ساختارشکنی این تعریف تلاش کردند، اما نه از طریق رد کلی آن بلکه خواستار تجدید ساختار آن شدند. در نتیجه الیت‌های حاکم در مقابل این اقدام مقاومت کرده و درهای اصلاحات را بستند. اصلاح طلبان به دلیل این که از شهامت کافی برای رد کامل این تعریف برخوردار نبودند، از صحنه کنار رفتند.

- «جریان اصلاح طلب به سود نظام مغلوب اصلوگرایان شد»

جانر در مورد کتاب وی در مورد سیاست تغییر ایران در دوره خاتمی که اخیرن به چاپ رسید، گفت: «کتاب سیاست تغییر در ایران؛ تلاش برای اصلاحات در دوره خاتمی» جنبش اصلاحات در دهه نود الی 2000 میلادی در ایران را زیر ذره‌بین قرار می‌دهد. مطالبات سیاسی، هویت و تلاش‌های اصلاح‌طلبان موضوع اصلی کتاب است. مدعی هستم که جنبش اصلاح طلب در سطح نمایندگان سیاسی یک جنبش الیت است. هرچند سیاست الیت تا مرزی با سیاست دموکراتیک در یک مسیر قرار می‌گیرد، اما به دلیل عدم پاسخ مطلق به مطالبات دموکراتیک با ناامیدی همراه شد.

وی با بیان این که «جریان اصلاح طلب در مقابله با بازیگران و نهادهای اصولگرا به سود تداوم نظام منفعل مانده و مغلوب شد»، تصریح کرد: این مقابله، تلاشی در مخالفت با نظام نبود. این سیاست در اصل خوانشی جدید از نظام در چارچوب تعریف موسس آن بود. اما این خوانش از سوی سیاست اصولگرا بیش از حد دیده شده و مردود اعلام شد. در این کتاب در کنار سوابق اصلاح طلبان به شخصیت و نوع سیاست سید محمد خاتمی رئیس جمهور پیشین ایران نیز می‌پردازم.

جانر همچنین در پایان گفت: این کتاب در ایران نیز مورد توجه قرار گرفته و بازخوردها و پیام‌های مثبتی را از مجاری گوناگون دریافت می‌کنم. مسئول یکی از انتشارات در ایران با من تماس گرفته و از تمایل چاپ نسخه فارسی آن در ایران خبر داد. این تحول خوشحال کننده‌ای برای من است. افزایش علاقه متقابل آکادمیسین‌های ترک و ایران به آثار یکدیگر مایه خوشحالی است.