نگرانی از آغاز موج مهاجرتی شهروندان افغانستان از طریق ایران به ترکیه

مهاجرت غیرقانونی شهروندان افغانستان از خاک ایران به ترکیه چندین سال است که کمابیش ادامه دارد. در روزهای اخیر مهاجرانی از مسیر ایران وارد شهرهای مرزی وان و آغری ترکیه شده‌اند اذهان عمومی را مشغول کرده است.

اگرچه دلایل مختلفی برای این وضعیت وجود دارد اما ورود مهاجران افغان که اخیرا بحث‌برانگیز شده از برخی جنبه‌ها با شرایط قبل متفاوت است.

مهاجرت شهروندان افغانستان که در حال حاضر به صورت گروه‌های کوچک مشاهده می‌‌شود باید مورد کنترل قرار بگیرد چون ممکن است آغاز موج مهاجرتی عظیم باشد.

ترکیه در این زمینه تدابیر امنیتی اتخاذ کرده است. ایران که کشور ترانزیت مهاجرت از افغانستان و پاکستان است، در این زمینه نقش بسیار مهمی دارد.می توان گفت که پس از سوریه، مرز ایران در معرض موج مهاجرت به ترکیه قرار گرفته است.

گرچه امنیت مرزها در ایران با سوریه قابل مقایسه نیست، اما این یک واقعیت است که چند سال اخیر شهروندان افغانستان می‌توانند به صورت دسته جمعی از مرزهای ارومیه، سلماس و خوی وارد ترکیه شوند.

امنیت مرزی استان وان ترکیه با ایران که به طور شبانه‌روزی توسط پایگاه‌‌های نظامی، پاسگاه‌ها و گشت‌های نیروهای امنیتی در منطقه تامین می‌شود، اکنون با احداث دیوار بتنی مدولار به طول 64 کیلومتری تقویت خواهد شد.

ترکیه با حفر خندق و دیوار سازی در مرزها تلاش می‌کند تا از مهاجرت های غیرقانونی و نفوذ گروه تروریستی پ.ک.ک جلوگیری کند.

نیروهای امنیتی کشور با استفاده از تجهیزات مختلف از جمله دوربین‌های حرارتی و دید در شب از مرزهای کشور پاسداری می کنند.

هر چند سعید خطیب زاده سخنگوی وزارت امور خارجه ایران از دیوار کشی در نوار مرزی استقبال کرده اما حسن روحانی رئیس‌جمهور پیشین ایران گفته بود که ''دوران دیوارکشی میان ملت‌ها به پایان رسیده است''.

عیسی کلانتری، معاون رئیس جمهور سابق و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست ایران نیز ضمن انتقاد از دیوار کشی گفته بود: از آنجا که ممکن است احداث این دیوار برای عبور و مرور حیات وحش و گذر آب‌های مرزی مشکل ایجاد کند، از طریق وزارت خارجه در حال پیگیری هستیم تا مشکلات محیط زیستی احتمالی برطرف شود.

برخی از سیاستمداران و فعالان سیاسی ایران نیز از این مسئله ناراحت هستند. آنها از توجیه ساخت دیوار در مرز ایران برای امنیت ترکیه انتقاد می‌کنند.

طیف وسیعی از دانشمندان و فرهنگیان محیط زیست به ساخت دیوار واکنشهای گسترده‌ای نشان دادند. زیرا از نظر بسیاری از کارشناسان ایرانی، مرز ایران صحنه تحولاتی نیست که بر امنیت ملی ترکیه تاثیر منفی داشته باشد.

اگرچه تا حدی قابل درک است که شهروندان افغانستان مقیم ایران حق دارند آزادانه در این کشور تردد کنند، اما تلاش کسانی که از افغانستان خارج شده و از مسیر ایران به سمت ترکیه می‌آیند بحث برانگیز است.

علی‌رغم این واقعیت که ترکیه هنگام ساخت دیوار در مرز خود از زبان تندی برای متهم ساختن ایران استفاده نکرده و این اقدام را با هماهنگی مقامات ایرانی انجام داد، با نارضایتی برخی از اقشار که جنبه سیاسی و روانی داشت مواجه شد.

از نظر روانشناسی، بسیاری از ایرانیان تصور می‌کنند که ترکیه با این ابتکار عمل، ایران را به عنوان یک همسایه ناپایدار مانند عراق و سوریه توصیف می‌کند.

و اما مخالفان از نظر سیاسی نیز معتقدند که ساخت این دیوار، ایران را "کشوری بی کفایت که نمی‌تواند امنیت مرزها را تأمین کند" نشان می‌دهد و این موجب تخریب وجهه ایران می‌شود.

با این حال، حفاظت از مرز ایران که اکنون مسیر ترانزیت مهاجران افغان است برای موج مهاجرت میان مدت و بلند مدت ترکیه که ممکن است از افغانستان، پاکستان یا کشورهای ثالث وارد شوند، اهمیت حیاتی دارد.

ترکیه با ساخت این دیوار تنها یکی از اقدامات چند وجهی علیه موج‌های مهاجرت منطقه‌ای که ممکن است در 10 سال آینده به دلایلی مانند قحطی آب، فقر و جنگ رخ دهد، انجام داده است.

مشکل مهاجرت منطقه‌ای یک مشکل برای ایران و ترکیه است و می‌توان از مرزها به صورت دو جانبه محافظت کرد.

وضعیت کنونی افغانستان و موج مهاجرت از مسیر ایران به ترکیه، نگرانی امنیت مرزی را ایجاد می‌کند.

اگرچه شخصیت‌های سیاسی ایران در گذشته بارها اعلام کرده اند که نگرانی های امنیتی ترکیه در مسائل مختلف منطقه ای را درک می کنند، اما گهگاه از انجام اقدامات مشخص در این زمینه خودداری کرده اند، این زمینه ساز بی‌اعتمادی در روابط دوجانبه است.

با وجود اینکه موج مهاجرت از افغانستان هنوز به مقیاس وسیع نرسیده اما می‌توان گفت که این ظرفیت موج مهاجرت گسترده وجود دارد.

حتی تصور اینکه ایران به مهاجران افغان اجازه می دهد از مسیر3 هزار کیلومتری عبور یا گروه‌های مهاجران را به ترکیه اعزام کند نیز ممکن است به روابط همسایگی خوب بین ترکیه و ایران آسیب برساند.

از سوی دیگر، سکوت رسانه‌های ایرانی و مقامات ایران در مورد عبور شهروندان افغانستان از ایران به ترکیه نیز قابل توجه است.

بدون شک، ایران که سال‌هاست میزبان شهروندان افغانستان است بار سنگینی از مهاجران بر دوش دارد.

با این حال انتقال این بار به کشور دیگری در منطقه می‌تواند مشکلات زیادی را با آن به همراه داشته باشد.

همسایگان شمالی افغانستان از جمله ترکمنستان، ازبکستان و تاجیکستان در صورت موج مهاجرت درهای خود را به روی مهاجران باز نخواهند کرد.

هند می تواند اسامی افرادی را که در رژیم قبلی خدمت کرده‌اند و طالبان می خواهند با آنها تسویه حساب کنند، انتخاب کند.

اولویت مهاجران همانند گذشته ایران و پاکستان خواهد بود. این روزها خبری مبنی بر ایجاد اردوگاه‌های ایران در منطقه مرزی افغانستان علیه موج مهاجرت در مطبوعات بازتاب گسترده ای داشت.

همکاری سه جانبه بین ایران، پاکستان و ترکیه و البته حمایت از این همکاری در سطح جهانی در جلوگیری از موج مهاجرت حائز اهمیت است.

*دکتر امید باشار، فارغ التحصیل دانشگاه حاجت تپه، کارشناس مرکز مطالعات ایرانی آنکارا «ایرام» و استاد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه آنکارا