تاثیرات مثبت سد «ایلیسو» بر کشورهای همجوار

عارفه دلیباش، کارشناس ترکیه‌ای مسائل آب و تغییرات اقلیمی و دستیار مسئول هماهنگی سیاست خارجه مرکز مطالعات ایران «ایرام» در آنکارا در مصاحبه اختصاصی با بخش فارسی خبرگزاری آناتولی به ارزیابی سدسازی ترکیه و تاثیر آن بر کشورهای همجوار پایین دستی، مدیریت آب ایران در مناطق مختلف این کشور از جمله دریاچه ارومیه، زاینده رود اصفهان و خوزستان و همچنین مناقشات تهران و بغداد بر سر بحران آب در منطقه پرداخت.

این کارشناس سیاست‌های انرژی و آب «ایرام» در ارتباط با سدسازی ترکیه در جنوب شرق کشور و همچنین نقش آن در ایجاد نظم برای تامین آب کشورهای همجوار پایین دستی مانند عراق و سوریه گفت: سیاست فرامرزی آبی ترکیه بر مبنای استفاده به حق، عاقلانه و بهینه استوار است. مقامات ترکیه در چارچوب اصول همسایگی نیک از دهه 50 میلادی با سوریه و از دهه 80 میلادی با مقامات عراق در این باره گردهم آمده و در راستای همکاری دو جانبه تفاهم‌نامه‌هایی را منعقد کرده‌اند. امروزه این همکاری‌ها به ویژه با عراق ادامه دارد.

وی با بیان این که "ترکیه به ویژه در تمامی مراحل ساخت سد «ایلیسو» با تمرکز بر همکاری با کشورهای همجوار پایین دستی، ابعاد انسانی در استفاده از منابع آبی را مورد توجه قرار داده است"، اظهار داشت: به طور مثال آب گیری سد که قرار بود در مارس 2018 انجام شود، به دلیل خشکسالی و در راستای نیاز و مطالبات عراق، در سه دوره مختلف انجام شده بود. ترکیه در این دوره با توجه به نیازهای عراق بخش عظیمی از تولیدات انرژی برق‌آبی را متوقف کرده و متحمل زیان‌های اقتصادی شده است.

دلیباش با بیان این‌که "سد ایلیسو جریان رود دجله را منظم خواهد کرد"، گفت: این اقدام در زمینه تامین آب مورد نیاز، به عراق در فصول گرما کمک خواهد کرد. در این راستا، احداث سد کبان توسط ترکیه آغازگر دوره جدید در حوضه آبی دجله و فرات شده است. این سد با منظم کردن جریان آب فرات بر تاسیسات ذخیره آب کشورهای همجوار پایین دستی تاثیر مثبت گذاشته و فرصتی در زمینه تامین آب برای سوریه و عراق در دوره‌های خشکسالی ایجاد کرده است.

کارشناس ایرام در ارتباط با ادعاهای برخی از کارشناسان ایرانی در مورد «تبعات» پروژه‌های سدسازی جنوب شرق ترکیه بر منطقه گفت: بر خلاف این اظهارات، سرانه مصرف آب تعیین شده در ترکیه حدود 1340 مترمکعب بوده و کشور‌مان از لحاظ شاخص «فالکن‌مارک» در دسته کشورهایی که با مشکل کمبود آب مواجه است، قرار دارد. حدود چهل درصد از ظرفیت آبی ترکیه از آب‌های فرامرزی تشکیل می‌شود، بنابرین بهره‌برداری از این آب‌ها توسط ترکیه که با مشکل کمبود آب فزاینده مواجه است، اهمیت دارد.

این کارشناس مشکل آب در منطقه را امر بدیهی دانست و ادامه داد: به نظرم این مشکل به نحوی که ایران ادعا می‌کند از سیاست‌های ترکیه به عنوان کشور بالادستی رودهای دجله و فرات ناشی نشده، بلکه در نتیجه سیاست‌ها و مدیریت آبی اشتباه کشورهای منطقه از جمله ایران و عراق حاصل شده است.

- ایران در مورد سد ایلیسو در پی انحراف افکار عمومی داخلی و بین‌المللی است

او در ارتباط با طرح پیوسته مسئله سد ایلیسو از طرف مقامات و کارشناسان ایرانی گفت: این سد در مراحل آغاز و پایان احداث مورد توجه رسانه‌های ایران قرار گرفت. در بررسی گزارش‌ها و اخبار مرتبط با آن، با زبان تند و اتهامات جدی علیه آن برخورد می‌شود. به نظرم هدف از طرح پیوسته این مسئله، انحراف افکار عمومی علیه ترکیه و همچنین تلاش راهبردی برای تغییر جهت اذهان عمومی بین‌المللی در مسئله بحران آب بین ایران و عراق به سمت ترکیه است.

وی در مورد اتهام ترکیه در مسئله قطعی آب خوزستان و ایجاد ریزگردها در این منطقه اظهار داشت: ایران از سال 2010 علل مختلفی در ارتباط با طوفان‌های شن و ریزگرد و خسارات ناشی از آن عنوان می‌کند. از سال 2017 نیز روند سدسازی ترکیه بر روی رودهای فرات و دجله را علت اصلی این مسئله اعلام می‌کند. از سوی دیگر بر اساس اظهارات مقامات ترکیه بر خلاف ادعای ایران از سال 2013 به این سو کاهشی در میزان این طوفان‌ها ایجاد شده است. مبدا طوفان‌های ایران، عراق، سوریه، عربستان سعودی و حتی مصر و لیبی است. همچنین سیاست‌های اشتباه ایران در زمینه مدیریت آب موجب افزایش بیابان‌زایی و افزایش طوفان‌های شن و ریزگرد در این کشور شده است.

- مناقشات آبی تهران و بغداد

کارشناس سیاست‌های آب ایرام در رابطه با قطعی آب در استان دیاله در فصل تابستان به دلیل اقدامات ایران، گفت: بحران داخلی آب و سیاست‌های ایران در این زمینه پیامدهای منفی بر روابط این کشور با عراق به عنوان کشور همجوار پایین دستی ایجاد کرده است. البته این مسئله ریشه در گذشته دارد. تقریبا تمامی نیازهای آب عراق از رود دجله و فرات تامین می‌شود و ایران نیز یک کشور مهم همجوار حوضه آبی این دو رود است. سرچشمه‌های اصلی تامین آب رود دجله نیز در ایران قرار دارد.

احداث سدهای متعدد ایران بر روی این آبراهه ها از گذشته تاکنون ضمن ایجاد مشکلات در روابط دو کشور یکی از عناصر اصلی مهم بحران آب در عراق است. ایران برای انتقال آب به مناطق مرکزی سدسازی و عراق نیز برای متوقف کردن جریان آب آن را به حوضه‌های آبی دیگر منتقل می‌کند. این موضوع خود به تعمیق بحران کم آبی عراق دامن می‌زند.

دلیباش گفت: در این راستا، قطعی آب رودخانه‌ها توسط ایران در ماه‌های تابستان عراق را با مشکلات زیادی مانند تامین آب کشاورزی و افزایش بیابان‌زایی مواجه می‌کند. بحران سلامتی و آب در شهر بصره در سال 2018 مصداق بارز مشکلات ناشی از این اقدامات است.

وی بیان کرد: از طرفی سدهای داریان و گاران ایران بر روی مسیر رود دیاله جریان آن را تا 75 درصد کاهش داده و موجب از بین رفتن بخش عمده ظرفیت تولید برق آبی و تامین آب سدهای «دربندیخان» و «حمرین» عراق شده است. تولید برق عراق به دلیل نقص زیرساختی، عدم نگهداری و کم بودن جریان آبی سدها در حد مطلوب نبوده و بدین دلیل از کشورهای همسایه مانند ایران در این زمینه واردات برق انجام می‌هد. این مسئله همچنین می‌تواند موج‌های مهاجرتی جدید به دلیل مشکلات محیط زیست را ایجاد کند.

- اقدامات ایران برای جبران کم آبی

این کارشناس مسائل ژئوپولتیک ترکیه‌ای با بیان این که "ایران به لحاظ جغرافیایی در یکی از کم‌آب‌ترین مناطق جهان قرار دارد"، گفت: ایران سیاست آبی خود را بر مبنای سدسازی متعدد، انتقال آب بین حوضه‌ای و افزایش استفاده از منابع آب زیرزمینی بنا نهاده است. از سوی دیگر ایران برای رفع معضل «ورشکستگی آبی» به منابع آبی غیرسنتی روی آورده است. هم اکنون بر روی تحقق پروژه‌های نمک‌زدایی آب خلیج سرمایه‌گذاری می‌کند. از سوی دیگر ایران در این راستا در همکاری با کشورهای همسایه واردات آب را در دستور کار قرار داده و در این زمینه با تاجیکستان به توافقات مهمی دست یافته است.

وی در رابطه با مسئله قطعی آب در خوزستان و خشک شدن بستر آب زاینده رود گفت: با توجه به کمبود آب در برخی از مناطق پرجمعیت ایران از دهه 70 میلادی با تشکیل حوضه‌های آبی روند انتقال بین این حوضه‌ها را آغاز کرد. هرچند که این فرآیند در کوتاه مدت به عنوان یک جایگزین مناسب دیده می‌شود، اما در بلند مدت با افزایش تقاضای آب به دنبال زیاد شدن شمار جمعیت این حوضه‌ها، تغییر اقلیمی، کاهش کیفیت آب و مدیریت نامناسب آن این فرآیند از مسئله آب را به یک مشکل لاینحل تبدیل می‌کند. این مورد از اصلی ترین علل اعتراضات اخیر در اصفهان محسوب می‌شود. ایران به رغم وجود مشکلات در حوضه‌های آبی به روند انتقال بین حوضه‌ای ادامه می‌دهد.

دلیباش گفت: در کنار آن، به موضوعاتی مانند بهره‌وری و استفاده از فناوری‌های جدید در صرفه‌جویی آب توجه نشده و به کاشت محصولات کشاورزی و توسعه بخش صنعتی پرمصرف آب ادامه داده شده است.

- اعتراضات کشاورزان در اصفهان و مدیریت ناکارآمد منابع آبی

این کارشناس مشکلات آب ناشی از خشک شدن زاینده رود و عدم تخصیص آب مورد نیاز کشاورزی از جمله برای کاشت گندم در فصل پاییز را از مهمترین علل اعتراضات در شهر اصفهان دانست و گفت: مدیریت ناکارآمد منابع آبی، قطعی آب و انتقال آن به یزد از دیگر موارد مورد اعتراض مردم هستند. کشاورزان اصفهانی همچنین استفاده حق‌آبه‌شان از سوی صنایع فولاد و ذوب آهن که معمولا بنا بر این است که در مناطق ساحلی تاسیس شوند، را یک اقدام تبعیض آمیزانه ارزیابی می‌کنند.

وی با اشاره به برگزاری اعتراضات در رابطه با مشکلات قطعی آب در مناطق مختلف ایران، ادامه داد: در تظاهرات ماه جولای در خوزستان نیز شاهد روند مشابهی بودیم. در این جا نیز در کنار مسائل مشابه، عدم اجرای وعده‌های مسئولین برای رفع این معضل وجود دارد. این اعتراضات که طی‌ سالهای اخیر ادامه دارد، با مداخله شدید نیروهای امنیتی مواجه شده و به پایان می‌رسد.

دولت ایران هر چند که بزرگترین خشکسالی نیم قرن اخیر در این کشور را عامل مشکلات مذکور عنوان می‌کند، به نظرم مدیریت ناکارآمد منابع آبی و عدم وجود یا نقص سیاست‌های متناسب با تغییرات اقلیمی به عنوان ضریب خطر، به افزایش مشکلات کم آبی این کشور دامن زده است.

وی در ارتباط با مورد حمله قرار گرفتن خطوط انتقال آب از اصفهان به یزد گفت: یکی از نارضایتی‌های کشاورزان اصفهانی انتقال آب اصفهان به عنوان حق‌آبه خود به یزد است که قدمت این موضوع به دوره ریاست جمهوری محمد خاتمی و آغاز این طرح می‌رسد. اقدام خرابکاری در انتقال خطوط آبی را نیز بخشی از اعتراضات مردم به مسائل مذکور می‌دانم.

- روند احیای دریاچه ارومیه

کارشناس مسائل آب ایرام در ارتباط با میزان تحقق‌ سیاست‌های دولت ایران در قبال احیای دریاچه ارومیه گفت: در دوره ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد اعلام شده بود که به دلیل خشک شدن 80 درصد دریاچه برخی از طرح‌های سدسازی لغو خواهد شد، اما این وعده‌ها عملی نشدند. احیای دریاچه ارومیه همچنین یکی از وعده‌های انتخاباتی حسن روحانی در انتخابات ریاست جمهوری بود. در ادامه طرح ده ساله احیای دریاچه ارومیه در سال 2013 کلید خورد و در سال 2019 در نتیجه بارش‌های زیاد در سال 2019 سطح آب دریاچه تا حدی افزایش پیدا کرد.

اما موضوع مهم این است که سهم این برنامه در افزایش میزان سطح آب چقدر بوده است. بر اساس اظهارات مقامات ایرانی در ماه‌های گذشته روند احداث تونل‌های انتقال آب به دریاچه ارومیه تسریع یافته است. ابراهیم رئیسی رئیس جمهور ایران نیز بر موضوع احیای دریاچه ارومیه تاکید دارد. از سوی دیگر انتشار نمک و غبار بخش‌های خشک شده این دریاچه در اثر وزش‌ باد سنگین در این منطقه باعث نگرانی‌ها شده است. این حادثه تنها یکی از بلایای طبیعی در اثر خشک شدن دریاچه ارومیه است.

وی در مورد مهمترین علل خشک شدن دریاچه ارومیه نیز گفت: عدم مدیریت موثر حوضه آبی سدسازی‌های متعدد بر روی رودخانه‌های منتهی با دریاچه، نواقص فنی این سدها، انتقال آب به مناطق دیگر، توسعه حوزه فعالیت‌های‌ کشاورزی به عنوان اصلی‌ترین عنصر کسب درآمد منطقه، عدم وجود روش‌های آبیاری مدرن و همچنین کشت محصول پرمصرف آب از مهمترین علل پدیده خشک شدن دریاچه ارومیه است. همچنین تحقیقاتی در رابطه با گذرگاه موجود بر روی دریاچه نشان می‌دهد که این گذرگاه تاثیرات منفی بر روی کیفیت آب دریاچه گذاشته است.

- نقش 80 درصدی عوامل انسانی در خشک شدن دریاچه ارومیه

دلیباش گفت: تداوم خشکسالی در این منطقه به عنوان عامل غیرانسانی در این روند تاثیر داشته است. اما تحقیقاتی که در سال 2018 انجام شد، نشان داد که خشک شدن دریاچه 80 درصد به دلیل عوامل انسانی و 20 درصد به دلیل تغییرات اقلیمی محقق شده است.

وی در رابطه با اظهارات برخی از کارشناسان و مردم منطقه که معتقدند «دریاچه ارومیه عمدا خشکانده می‌شود«، گفت: مناطق اطراف این دریاچه ترک‌نشین هستند و دریاچه را به عنوان یکی از نمادهای هویت ترک می‌دانند. برخی معتقدند که حاکمیت در راستای تغییر ساختار جمعیتی این مناطق قصد دارد، با بی اعتنایی نسبت به خشک شدن دریاچه ارومیه، مانع فعالیت‌های کشاورزی و در نتیجه مهاجرت مردم بومی شود.

همچنین عنوان می‌شود که امراض احتمالی ناشی از خشک شدن این دریاچه بخشی از سیاست‌های آسیمیلاسیون فرهنگی مردم این منطقه است. یک دیگر از مواردی که ادعا می‌شود وجود منابع اورانیوم غنی در اطراف این دریاچه بوده و برای استخراج باید آب آن خشک شود. صحت هیچ یک از این ادعاها فعلا اثبات نشده است.

دلیباش افزود‌: از سوی دیگر تهران علت اصلی این پدیده را بیش از عوامل انسانی، تغییرات اقلیمی و کاهش میزان بارندگی و وقوع خشکسالی در پرتوی آن اعلام می‌کند. برخی مسئولین ایرانی نقش خشکسالی در روند خشک شدن دریاچه را 85 درصد اعلام می‌کنند. در یکی از تحقیقاتی که توسط وزارت نیروی ایران انجام گرفته، دلایل کاهش حجم آب دریاچه ارومیه 67 درصد خشکسالی، 27 درصد نحوه آبیاری کشاورزی سنتی و 6 درصد به دلیل وجود سدهای منطقه عنوان شده است.