نگرانیهای سیاسی و حیات ذهنی جهان اسلام

ابراهیم کالین سخنگوی نهاد ریاست جمهوری ترکیه همزمان با روز 29 اکتبر، روز عید جمهوری در ترکیه، اقدام به انتشار مقاله ای تحت عنوان "نگرانیهای سیاسی و حیات ذهنی" در روزنامه دیلی صباح (DailySabah)  کرده است.

ترجمه این مقاله به شرح ذیل است:

 در حالیکه به صورتی قوی در مرکز موجودیت و سنتهایمان گام برمی داریم، می بایست به دنیا از چشم اندازی وسیع و باز بنگریم. هیچ جامعه ای وجود ندارد که بدون داشتن گذشته و رسومی مشخص، صاحب آتیه و آینده ای معین گردد.

جهان اسلام از دنیایی مملو از تلاطم و تخاصم عبور می کند. نظم جهانی ناعادلانه و مشوش کنونی، جنگهای نیابتی، درگیریهای داخلی، تنشهای مذهبی، اغتشاشات اجتماعی و نابسامانیهای اقتصادی، صرفا موجب ایجاد مسائل بزرگ سیاسی برای دنیای اسلام نشده بلکه از سویی دیگر سبب به هرز رفتن نیروی روشنگری و انرژی معنوی آن نیز گردیده است.

در کل امروزه علمای مسلمان، دانشمندان و هنرمندان جهان اسلام همه و همه در عقب استانداردهای جهانی پس می خورند و فاقد قدرت بیانی هستند که بتوانند جهان را مورد خطاب خود قرار دهند.

در این فضای پیوسته متشنج، آیا می تواند روزنه ای برای آفرینشهای فکری، فرهنگی و هنری یافته شود؟! به صورتی کوتاه می توان در جواب این پرسش بسیار مهم گفت: بله. پشتیبان جواب مثبت ما، وجود دلایل قانع کننده در تاریخ دیرین و پر فراز و نشیب دنیای مسلمین است.

برخی از برجسته ترین شخصیتهای سنت روشنگری اسلامی، در روزگارانی که شاهد شدیدترین تغییرات سیاسی بوده ظهور کرده اند.

نخستین نسل از الهیات دانان و حقوق دانان مسلمان پس از بروز اغتشاشات بزرگ سیاسی و بخصوص بعد از وفات حضرت محمد (ص)، پیامبر اسلام در سال 632 میلادی و در تلاش برای یافتن پاسخ این سئوال که اقتدار سیاسی به شخص بعدی چگونه می بایست منتقل شود؟ پدیدار شدند.

مباحثات تئولوژیک اولیه، با کشمکش های سیاسی زمانه خود در ارتباط بود. در واقع رشد فلسفه اسلامی و سنتهای علمی، در روند شکل گیری و ساخت دولت اسلامی و نیز دوران متلاطم فتوحات نظامی صده های نخست صورت گرفته بود.

 گذر از عهد اموی به عهد عباسی و تشکیل دهها امارت اسلامی در پهنه وسیع جهان اسلام، مانع از ان نشده بود که اندیشمندان و دانشمندان اسلامی قادر به تولید، کشف و ارایه یافته ها و تولید اندیشه های ناب و بی مانندی در آن دوران نشوند.

پیوندهای جاودان و تمام ناشدنی این بزرگان با حقیقت و دانش، سبب شد تا تمدن اسلامی در دورانهای بعدی، از اسیای میانه (ترکستان) تا آسیای صغیر(آناتولی)، مزاپوتامیا(بین النهرین)، آفریقای شمالی و اندلس(جنوب اسپانیا) گسترش یابد، رشد کند و شالوده موجودیت خود را در سرزمینهای جدید استوار نماید.

شخصیتهای بزرگ فلسفه اسلامی چون هندی، فارابی و ابن سینا، اثار بسیار مهم خود در زمینه فلسفه، منطق، طب و  موسیقی را در دورانهایی که ابهام سیاسی شدیدی در جامعه وجود داشت و یا در خلال لشکرکشیهای بزرگ ان روزگاران تقریر و تدوین کرده اند.

از قرن 12 تا قرن 14 میلادی، اراضی مسلمین شاهد 2 نیروی بزرگ اشغالگر شد.

 از غرب صلیبیون بر پهنه جهان اسلام تاختند و از شرق مغولان بر پیکره دنیای اسلام فرود امدند.

 این دو حمله، روزگاری مملو از درد و رنج و اضطراب را بر مسلمین به همراه اورد که بخش مهمی از حوادث آن ایام در کتب تاریخی ثبت و ضبط شده است. به رغم همه این حملات و تالمات، بخش مهمی از برترین تاملات جهان اسلام،  در همین ایام به رشته تحریر درامده است.

اسامه ابن منقذ در کتاب ماندگار خود كتاب الاعتبار که پس از آزاد سازی قدس توسط صلاح الدین ایوبی از اشغال صلیبیون نوشته شده است، اقدام به بیان همین حقیقت می کند. در واقع اشوبها و جنگهای بسیار خونین آن دوران هرگز نتوانست مانع از نگارش این اثر برجسته از سوی ابن منقذ گردد.

همچنین شخصیتهای عظیمی چون ابن عربی (متولد سال 1240) و مولانا جلال الدین رومی (متولد سال 1273) در قرن 13 که جهان اسلام در تب و تاب مبارزه با اشغالگران صلیبی و یا مغول است اثار بسیار مهمی آفریده اند.

ابن عربی در خلال روزهای سخت مسلمین در اندلس و مولانا نیز پس از فرار از استیلای مغولان به قونیه، کتب ماندگار خود را به رشته تحریر دراورده اند.

در سراسر جهان اسلام، علما، فلاسفه، دانشمندان و هنرمندانی همچون غزالی، سهره وردی، نصیرالدین طوسی، فخرالدین رازی، ملاصدرا، ابن کمال، تقی الدین، امام ربانی، شاه ولی الله دهلوی و دیگران اقدام به تعقیب، تحفظ و تزاید صادقانه آثار فکری و علمی به میراث مانده از گذشتگان خود کرده اند.

مثلا معمار سینان که یکی از برترین معماران تاریخ بشریت است، اثار ماندگار معماری خود را به رغم اغتشاشات حاکم بر کاخها و قصرهای پادشاهان ساخته است. یا شاه جهان، بنای خارق العاده تاج محل در دهلی را در قرن 17 بر افراشته است.

همچنین می توان ادعا کرد که برترین نمونه های اثار اسلامی در زمینه های خوش نویسی، مینیاتور، ماربلینگ(هنر ابرو) و صحافی در قرن 17 میلادی و در ایام آشوبهای سیاسی و کشمکشهای نظامی مشاهده میشود.

بی تردید همه این نگرانیهای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در روند زندگی این بزرگان و احتمالا در فرآیند اندیشه های آنان نیز موثر بوده است. اما هیچ یک از این حوادث دنیوی و موانع مادی مانع نشد تا انان از وقف کردن زندگی خود را راه علم و اندیشه و هنر خودداری کنند. بگونه ای که تولیدات و افرینشهای فکری، علمی، هنری و ادبی شخصیتهای ماندگار جهان اسلام، از مرزهای زمانه انان فراتر رفته و تا به امروز رسیده و در اختیار ما قرار گرفته است.

آنچه گفته شد اینه ای از گذشته است که جهان اسلام امروز می باید با نگاه در آن، از گذشته خود عبرت بیاموزد.

نخست اینکه باید آگاه باشیم که مسائل سیاسی ای که هم اینک زندگی همه ما را تحت تاثیر خود قرار داده است صرفا با راه حلهای سیاسی قابل حل شدن نیستند. برای حل این مسائل باید فعالیتهای جدی فکری و علمی صورت گیرد. این عاقلانه نیست که برای انجام فعالیتهای علمی و فکری منتظر حل مسائل سیاسی و اقتصادی باشیم. بلکه برعکس ضروری است تا حکومتها و جوامع علمی، به صورتی جدی اولویت برنامه های خود را در رفع نیازهای دانشمندان و اندیشمندان قرار دهند.

دوم اینکه مسائل سیاسی به همان میزانی که می تواند حیات فکری ملل را تضعیف کند قادر است تا فرصت جدیدی برای ذهنهای کنجکاو و ماجراجو نیز بگشاید. اگرچه فعالیت در سایه اختناق راحت و خوشایند نیست اما می تواند نتایج برجسته ای به همراه داشته باشد.

سوم اینکه متاسفانه بسیاری از مسلمانان قادر به کشف میراث غنی و قوی گذشتگان خود نشده اند. تنها بخش بسیار کوچکی از اثار هزار ساله اسلامی در زمینه های مختلف علمی، فکری، ادبی، هنری و فلسفی مورد مطالعه قرار گرفته و تجدید چاپ شده است. این در حالی است که در این خصوص کار بسیار زیادی در پیش داریم. یکی از دلایل اهمیت این اثار آن است که اطلاعات علمی و عملی به میراث نهاده شده در این اثار، حلال مسائل روزگار پر مسئله ما است و قادر است راههای جدیدی را پیش روی ما بگشاید.

بنابراین در حالیکه به صورتی قوی در مرکز موجودیت و سنتهایمان گام برمی داریم، می بایست به دنیا از چشم اندازی وسیع و باز بنگریم. هیچ جامعه ای وجود ندارد که بدون داشتن گذشته و رسومی مشخص، صاحب آتیه و آینده ای معین گردد.

مسائلی که جهان اسلام امروزه با آن رو در رو است مسائلی مهم است و نمی توان آنها را سبک شمرد. اما این مسائل هرچند بزرگ، نمی تواند بهانه ای برای ما باشد تا از آفرینشهای فکری، علمی و هنری برای مدت زمان زیادی فاصله بگیریم.

ترجمه: فرزاد صمدلی