آیا بندر فاو می‌تواند رقیب بندر خرمشهر باشد؟
کریدور راه توسعه جایگزین یا مکمل راه‌های مواصلاتی منطقه
کریدور راه توسعه، پروژه‌ای برای اتصال عراق به ترکیه با راه آهن، جاده، بنادر و شهرهاست که در جریان سفر هاکان فیدان وزیر امور خارجه ترکیه و متعاقب آن سفر رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه به عراق بین مقامات دو کشور نهایی شد.
در اجرای این پروژه که به جاده ابریشم عراق نیز مشهور است، یک مسیر جایگزین برای کانال سوئز برای تسهیل تجارت سریعتر و کارآمدتر ایجاد شده و راه آهن و بزرگراهی به طول 1.200 کیلومتر از بندر فاو عراق تا بندر مرسین ترکیه احداث می شود.
طبق این طرح، بندر فاو در جنوب عراق به مرزهای شمالی متصل خواهد شد تا از آنجا به بندر جیهان در ترکیه متصل شود. بر اساس این طرح اتوبان و خط ریلی احداث خواهد شد. در حال حاضر از بصره به موصل اتوبانی چهار بانده وجود دارد که در دهه هشتاد میلادی احداث شده است. قرار است از بندر فاو به بصره نیز اتوبان احداث شود که فاز اول آن به طول 52 کیلومتر احداث شده و به یکی از جاده‌های اصلی وصل گردیده است.
این پروژه به عراق اجازه می‌دهد از موقعیت جغرافیایی خود استفاده کند و آن را به گذرگاه کالا و تجارت بین خلیج فارس و اروپا تبدیل کند. در این پروژه 15 ایستگاه قطار برای کالا و مسافر در طول خط، از بصره در جنوب با عبور از بغداد و رسیدن به مرز ترکیه تعریف شده است.
این پروژه با هزینه‌ای بالغ بر 17 میلیارد دلار تا دو سال آینده احداث می شود و پیش‌بینی می‌شود به تدریج تا سال 2050 تکمیل گردد.
به نظر می‌رسد این پروژه که اخیرا به کرات مقامات ترکیه و عراق به آن اشاره می‌کنند، بُعد تازه‌ای به روند رو به رشد روابط دو کشور در حوزه اقتصادی بیفزاید.
حجم تجارت بین آنکارا و بغداد از 24 میلیارد دلار گذشت. با ایجاد راه توسعه، انتظار می‌رود این ظرفیت فواید اقتصادی جدی برای همه طرف‌های پروژه داشته باشد.
راه توسعه از بندر بزرگ فاو عراق آغاز می‌شود که در شهر بصره در جنوب این کشور در حال ساخت است و یکی از بزرگترین بنادر خاورمیانه با عنوان طولانی‌ترین موج شکن جهان به طول 14 هزار و 523 متر خواهد بود.
پروژه مذکور همچنین عراق را از طریق خطوط زمینی و راه‌آهن به آسیا و اروپا وصل می‌کند و هدف آن کاهش زمان در حمل و نقل و تبدیل به یک مرکز ترانزیتی است.
هزینه این پروژه که پس از دیدار محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر عراق با رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه در مارس 2023 در آنکارا، راه توسعه نام گرفت، 17 میلیارد دلار تخمین زده می‌شود.
با اینهمه، این پروژه با خطرات امنیتی و همچنین خطرات اقتصادی، محلی و منطقه‌ای مواجه است. از آنجایی که این مشکلات ممکن است اجرای پروژه را کند سازد، آنکارا و بغداد در این رابطه رایزنی‌های فشرده‌ای انجام می‌دهند.
رئیس جمهور اردوغان پس از بازگشت از سفر امارات متحده عربی و مصر در اواسط فوریه سال جاری، خاطرنشان کرد که منطقه به لطف این پروژه به جاده ابریشم جدید تبدیل خواهد شد که ترکیه، عراق و امارات بازیگران اصلی آن خواهند بود.
این پروژه از بصره، دیوانیه، نجف، کربلا، بغداد و موصل عراق می‌گذرد و از طریق بندر جیهان یا از طریق زمینی از استانبول به اروپا وصل می‌شود.
دفتر نخست وزیری عراق نیز با انتشار بیانیه ای اعلام کرد، محمد شیاع السودانی در چهارمین نشست کمیسیون عالی اجرای پروژه کریدور راه توسعه و پروژه بندر بزرگ فاو شرکت کرد که با موضوع چشم انداز پروژه از منظر وزارت نفت و سازمان ملی بنادر عراق با هدف مدیریت و راه اندازی پروژه برگزار گردید.
السودانی در این نشست تأکید کرد که نمی توان پروژه بندر فاو را از بخش های مختلف پروژه کریدور راه توسعه دور دانست. زیرا این دو پروژه، به منزله یک ساختار واحد و ستون های آینده اقتصاد عراق خواهند بود.
نخست وزیر عراق تاکید کرد که هر گونه توافق یا دیدگاه برای راه اندازی بندر فاو پس از پایان اجرای آن، باید نیازهای راه اندازی کریدور راه توسعه را درنظر داشته باشد و پایبندی به جدول زمانبندی از پیش تعیین شده و براساس جزئیات مشخص شده برای پروژه های اصلی و ثانویه از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
راه توسعه که جای خود را در خط تجاری بین بندر مرسین ترکیه، بندرعباس ایران و بندر الشارقه امارات خواهد گرفت، به دلیل ظرفیت تاثیرگذاری بر ژئوپلیتیک منطقه از طریق اتصال کشورهای خلیج به ترکیه در رادار ایران قرار دارد.
با توجه به اینکه ایران نفوذ فعالی در عراق در زمینه‌های اقتصادی، سیاسی و امنیتی دارد، انتظار می‌رود که از این پروژه به عنوان فرصتی بزرگ استفاده کرده و از آن از طریق خط ریلی که از بصره تا مرز این کشور امتداد دارد بهره‌مند شود.
اما اگر ایران احساس کند که از راه توسعه کنار گذاشته شده است و اگر فکر کند منافعش در خطر است، می‌تواند با نیروهای شبه‌نظامی تحت حمایتش در عراق هم در بصره و هم در مناطقی مانند موصل که کریدور از آنجا می‌گذرد، در اجرای پروژه ایجاد مشکل کند.
عده ای در ایران بندر فاو را رقیب بندر خرمشهر و یا بنادر دیگر ایران می دانند، برای همین چندان تمایلی به تکمیل آن ندارند، اما واقعیت این است که بندر فاو می تواند برای ایران نیز دستاوردهای مهمی داشته باشد و صادرات کالا به داخل ایران و یا صادرات کالا از ایران را تسهیل کند. مثلا اگر خط آهن چابهار به زاهدان تکمیل شود می تواند خط آهن شرق به غرب ایران را نیز تکمیل کند که این پروژه می تواند به خط آهن شلمچه – بصره متصل شود. برای همین یک شبکه راه آهن ریلی گسترده به وجود می آید که شرق و آسیای دور را از راه ایران به عراق و از آنجا به اروپا متصل می کند. این طرح می تواند مکمل پروژه کریدور جنوب – شمال ایران باشد که بندر چابهار و بندر عباس را به آستارا در شمال غرب ایران و عشق آباد در شمال شرق ایران متصل کند.
در عین حال ایران انتظار دارد عراق کریدور جاده ای و خط آهن بصره به مرزهای سوریه را نیز بپذیرد تا به این ترتیب خط آهن ایران به بنادر دریای مدیترانه در سوریه و لبنان متصل شود. این کریدور می تواند برای عربستان و کویت نیز جذاب باشد چرا که ارتباط آنها را با سواحل شرقی دریای مدیترانه تسهیل می کند.
عراق نیز قصد دارد با تکمیل پروژه راه آهن بصره – شلمچه به طول حدود 30 کیلومتر ایران را به کریدور جنوب – شمال خود و بندر فاو وصل کند. برای همین عراقی ها کریدور شرق – غرب ایران را مکمل پروژه فاو – جیهان می دانند. کار برای ساخت این خط آهن آغاز شده و انتظار می رود ظرف حداکثر دو سال آینده به بهره برداری برسد اگرچه منابع آگاه اظهار می‌دارند که کار ساخت این خط آهن کُند اما در حال انجام است.
یکی دیگر از مشکلاتی که پیش روی این پروژه قرار دارد، این است که تمام مرزهای عراق و ترکیه در کنترل اداره اقلیم کرد شمال عراق است که مشکلات بودجه، انرژی، سیاسی و امنیتی با بغداد دارد.
اداره اقلیم کرد شمال عراق نگران کنار گذاشته شدن از راه توسعه است که انتظار می‌رود این پروژه از جایی که مرز عراق، ترکیه و سوریه تلاقی می‌کند، عبور کند.
با این حال، حتی اگر مشکل اقتصادی، تنش‌های سیاسی، فساد و مشکلات شفافیت در عراق موانعی بر سر راه پروژه‌های بزرگ باشد، عادی‌سازی نسبی که اخیراً در این کشور شاهد هستیم امیدی برای تحقق راه توسعه است.
