چه کسی مقصر مرگ دریاچه اورمیه است؟

دریاچه اورمیه هفت برابر تهران مساحت داشت، بزرگترین دریاچه داخلی ایران و بزرگ‌ترین دریاچه آب شور خاورمیانه بود که هم‌اکنون درحال تبدیل شدن به کویر نمک است. این دریاچه بیشتر از رودخانه‌های زرینه‌رود (جغاتی چای)، سیمینه‌رود (تاتائو چای)، تلخه رود (آجی‌چای)، گادر، باراندوز، شهرچایی، نازلو و زولا تغذیه می‌شد. جزیره کبودان (قویون داغی)، اشک داغی، آرزو و اسپیر هم مهم‌ترین جزایر دریاچه اورمیه بودند.

قصه اورمیه  از سال 1374 آغاز شد و در سال 1385 به مرز بحران رسید و روند خشک شدن بزرگ‌ترین دریاچه آب شور خاورمیانه تا جایی ادامه پیدا کرد که هم‌اکنون صحبت از خشک شدن کامل آن به میان آمده است. دلایل بسیاری برای این فاجعه زیست محیطی عنوان می‌شود که از جمله آن‌ها می‌توان به احداث سدها و بهره‌برداری بی‌رویه از آب، حفر چاه‌های عمیق، توسعه کشاورزی، احداث جاده‌ای در وسط آن، گرمایش زمین و تغیر الگوهای بارش اشاره کرد.

برخی کارشناسان معتقدند که احداث جاده‌ای در وسط این دریاچه برای اتصال استان‌های آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی یکی از مواردی است که باعث خشکی دریاچه شد. این بزرگراه از میان دریاچه اورمیه عبور کرده و دو استان آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی را به هم پیوند می‌دهد. احداث این بزرگراه در تاریخ 23 آبان 1387 با پایان‌یافتن ساخت پل میان‌گذر تکمیل شد و 27 آبان همان سال با حضور محمود احمدی نژاد رئیس جمهور وقت افتتاح گردید.

در همان زمان کارشناسان محیط زیست با این طرح مخالفت می‌کردند و می‌گفتند که طبق ماده 8 آیین نامه اجرایی قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست این کار غیرقانونی است و طبق ماده 690 قانون مجازات اسلامی در مورد تخریب محیط زیست در پارک های ملی، مرتکبین می بایست به یک ماه تا یکسال حبس نیز محکوم شوند.

بعد از اینکه خشک شدن دریاچه به مرحله بحران رسید، بسیاری از کارشناسان به نقش این جاده در خشک شدن دریاچه اشاره کردند. مدیر دفتر استانی ستاد احیای دریاچه اورمیه در آذربایجان غربی خاطر نشان کرد: سد خاکریز واقع در وسط دریاچه اورمیه هم سبب به وجود آمدن بحران خشکی در آن شده و از طرف دیگر سبب منحل شدن اکوسیستم دریاچه نیز شده است.

10 آبان 1389 صادق خلیلیان، وزیرجهاد کشاورزی وقت با اشاره به تشکیل کارگروه ویژه حفاظت از دریاچه اورمیه در تهران از کمک گرفتن برای بارور کردن ابرها و تغییر مدل کشاورزی صحبت کرد و گفت: عزمی جدی در میان مسئولان بخش‌های مختلف برای نجات دریاچه اورمیه وجود دارد و در بخش کشاورزی نیز رعایت حق آبه دریاچه اورمیه از طریق استان‌های حوزه دریاچه، توجه به نحوه ساخت سدها و تبدیل روش‌های آبیاری سنتی به مدرن و همچنین بارور ساختن ابرها از جمله برنامه‌های در دست اجرا در این زمینه است.

اما ایده بارور کردن ابرها چندان هم شدنی نبود و نادر قاضی‌پور نماینده مردم اورمیه در سال 97 با تاکید بر اینکه به هیچ عنوان از عملکرد دولت در خصوص دریاچه اورمیه رضایت ندارند و هیچ یک از اقدامات برای احیای دریاچه اورمیه به جز بارش طبیعی باران تأثیری در احیای دریاچه نداشته است، گفت: بارندگی‌ها کاملا به صورت طبیعی بوده است چراکه هواپیماهایی که وظیفه بارور کردن ابرها را دارند در یزد مستقر هستند و در مواقعی که در اورمیه هوا ابری بود به این دلیل که زمان زیادی برای تیک آف آن‌ها به طول می‌انجامید، هوای ابری آسمان اورمیه صاف می‌شد؛ البته درخواست شده که این هواپیماهای تخصصی در اورمیه مستقر شوند که امیدواریم با این موضوع موافقت شود.

7 دی 1401 نیز حسین دلیریان سخنگوی سازمان فضایی ایران در توییتی نوشت: پل کلانتری نقش بسزایی در خشک شدن دریاچه اورمیه داشته است. وی تاکید کرد که میزان مصالح وارد شده به دریاچه برای احداث این میان گذر و برهم خوردن چرخه جریان‌های آبی در نیمه شمالی و جنوبی این دریاچه، یکی از عوامل تخریب اکوسیستم و خشک شدن آن است.

قصه تلخ دریاچه اورمیه به جایی رسید که آب دریاچه قرمز شد.

عیسی کلانتری که از فروردین 93 تا مهر 1400 ریاست ستاد احیای دریاچه اورمیه را برعهده داشت، خرداد 1402 در گفت‌وگویی درباره دلایل به نتیجه نرسیدن اهداف ستاد گفت: مهمترین دلایل به نتیجه نرسیدن برنامه‌های احیای دریاچه در طول سال‌های فعالیت ستاد احیا را عدم تامین حقابه محیط‌زیستی دریاچه اورمیه توسط وزارت نیرو بخصوص در دو سال آبی گذشته است.

وی تاکید کرد که باز بودن دست وزارت نیرو برای تخصیص دادن یا ندادن حقابه‌های زیست‌محیطی به دلیل اشکالات موجود در «قانون توزیع عادلانه آب» و تقدم تخصیص سهم آب کشاورزی و صنعت بر حقابه‌های محیط‌زیستی در فرآیندهای اجرایی، تاخیر یک‌ساله در تکمیل تونل کانی‌سیب و تکمیل نشدن به‌موقع سایر پروژه‌های سخت‌افزاری مربوط به احیای دریاچه اورمیه نظیر تصفیه‌خانه شهرهای اورمیه و تبریز و تونل انتقال آب از سد سیلوه، از دیگر علل وضعیت نامناسب امروز دریاچه است.

مقصر دیگر در خشک شدن دریاچه کشاورزی غیراصولی است. محمدصادق معتمدیان دبیر کارگروه ملی نجات دریاچه اورمیه 15 مرداد 1402 عنوان کرد: برخی عوامل انسانی، دخالت‌های بشر، توسعه کشت محصولات پُر آب بر که با معیشت مردم گره خورده، باغات میوه و مصارف بیش از نیاز در بخش کشاورزی در حوضه آبریز مهمترین دلایل وضعیت فعلی دریاچه است که باعث شده شرایط آن مناسب نباشد.

مهدی بصیری، اکولوژیست و دانشیار دانشگاه صنعتی اصفهان با اشاره به وخامت وضعیت دریاچه اورمیه، تصریح کرد: اغلب تالاب‌ها و دریاچه‌های کشور دچار سرنوشت دریاچه اورمیه خواهند شد و این به دلیل حاکم بودن تفکر صنعتی و مهندسی بر مدیریت آب در ایران است. این بوم شناس ایرانی گفت: احداث بیش از 60 سد در حوضه آبخیز دریاچه اورمیه و مجوزهای خارج از ضابطه حفر چاه در یک بازه زمانی نزدیک به 20 سال در این منطقه به همراه سیاست‌های نادرست کشاورزی و باغداری و تجمع تولید یک محصول به عنوان مثال باغات سیب در این استان در نهایت باعث ایجاد فاجعه در این منطقه شده است. بصیری اضافه کرد: تمامی‌بی‌تدبیری‌ها در سالهای اخیر باعث شده است تا ما با یک وضعیتی رو به رو شویم که در آن با یک دریاچه خشکیده با بستری کاملا نمکی، کشاورزان بومی‌که محصولاتشان خریدار ندارد و اکوسیستمی‌رو به نابودی به دلیل پخش شدن ریزگردهای نمکی در طی سالهای آینده روبه رو شویم که بسیار وحشتناک خواهد بود. وی با انتقاد از سیاست‌های نمایشی احیای دریاچه اورمیه در دولت‌های مختلف، بیان داشت: بعد از خشک شدن کامل دریاچه اورمیه و بعد از چند سال ذرات نمک به ابعاد کوچکتری تقسیم خواهند شد و این وضعیت شرایط را برای همراهی این ذرات با جریان‌های آب و هوایی بهتر خواهد کرد و شاهد گرد و غبار نمکی در شمال غربی کشور خواهیم بود.

علیرغم وجود همه این مسایل و مشکلات و زنگ خطری که دیر زمانی است به صدا درآمده، طی چند سال اخیر جز چند واکنش جزئی و جلسه حرکتی از سوی مسئولین ایرانی برای رسیدگی به وضعیت اسفناک نگین آبی آذربایجان کاری صورت نگرفته است. این امر نیز موجب نارضایتی مردم شده و واکنش‌های اعتراضی بسیاری را در پی داشته است.

مردم ایران و به‌خصوص اهالی آذربایجان انتظار دارند مسئولین در خصوص این اتفاق ناگوار زیست محیطی که با زندگی چندین میلیون ایرانی ارتباط مستقیم دارد برخورد مناسب‌تری داشته باشند و برای جلوگیری از پایان زندگی دریاچه اورمیه که ممکن است احیای آن دیر و ناممکن شود چاره کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت زودهنگامی را بیاندیشند و مانع از تبدیل آن به یک بحران برای ایران حتی کل منطقه شوند.