بحران آب یکی از دغدغه‌ها و نگرانی‌های مهم جامعه ایران در روزهای اخیر
بحران آب و تنش‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی ناشی از آن در داخل و همچنین مرزهای این کشور یکی از دغدغه‌ها و نگرانی‌های مهم جامعه ایران در روزهای اخیر است
گزارش‌های رسانه‌ها و اظهارات مسئولین مختلف ایرانی طی چند وقت اخیر حاکی از نگرانی آنها نسبت به تنش‌های اجتماعی و اقتصادی ناشی از کمبود و بحران آب در داخل این کشور و اختلاف سیاسی بر سر این نعمت خدادادی با همسایگان است.
ایران در سالی که گذشت از سویی شاهد بیشترین کاهش بارندگی طی نیم قرن اخیر بود و از سوی دیگر اختلاف این کشور با همسایگان بر سر منابع آب شور و شیرین مرزی ادامه یافت. حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران نیز چند روز پیش اعلام کرد: ظرفیت سدهای ما امروز خالی است. در بخش برق، برق‌هایی که برق‌آبی هستند امسال دچار مشکلاتی می‌شوند.
-بحران کمبود آب در داخل ایران و اثرات مختلف آن
بنا به اعلام سازمان هواشناسی ایران، این کشور رکورد کمترین میزان بارندگی طی 50 سال اخیر را ثبت کرده است. شرکت آب و فاضلاب ایران نیز پیش‌بینی کرده است که از مجموع 1346 شهر این کشور، 282 شهر در تنش آبی خواهند بود که از این تعداد 101 شهر در وضعیت قرمز (بیش از 20 درصد کمبود) خواهند بود. به گفته اسماعیل نجار، رئیس سازمان مدیریت بحران ایران 7000 روستا در این کشور نیز با مشکل کم‌آبی مواجه است.
زنگ خطر کم‌آبی حتی در مناطق پرباران در دامنه کوه‌های زاگراس در وسط و سبلان در شمال غرب ایران نیز به صدا در آمده است. استان کهگیلویه و بویراحمد به تنهایی دارای 10 درصد منابع ایران است. با این وجود، 125 روستای این استان با تنش آبی درگیر هستند. چند روز پیش زنان یکی از روستاهای شهرستان مشگین‌شهر استان اردبیل در اعتراض به کمبود آب آشامیدنی اقدام به بستن جاده کردند.
خشکی تالابها و رودخانه‌های فصلی و دائمی باعث شده است تا مردم به برداشت بیشتر از منابع آب زیرزمینی روی بیاورند که خود منجر به افزایش فرونشست زمین و فروچاله‌ها می‌شود. از دیدگاه محمد درویش، مدیركل سابق دفتر مشاركت‌های محیط زیست ایران، این کشور دارای بیشترین میزان فرسایش خاک در دنیا و 8 برابر متوسط جهانی است. وی زیان اقتصادی ناشی از این پدیده را 56 میلیارد دلار در سال می‌داند.
علاوه بر تاثیر اقتصادی، بحران خشکسالی و کمبود آب، پیامدها و تنش‌های اجتماعی (درگیری میان مردم) و سیاسی (اعتراضات کشاورزان به دولت و مسئولین) در پی داشته است. حسین رضازاده، نماینده مجلس ایران در این زمینه گفته است: میان برخی استانها، شهرستان‌ها، بخش‌ها، روستاها و مردم با یکدیگر مناقشاتی بر سر آب وجود دارد که می‌توان به درگیری میان اصفهان و یزد اشاره کرد.
دکتر محسن رنانی، استاد اقتصاد و توسعه دانشگاه اصفهان پنج سال پیش در نشست «نقش باورها، ارزش‌ها و سرمایه اجتماعی در حکمرانی آب» اظهار داشت: «بحران حقیقی ایران، مناقشه هسته‌ای نیست. این مناقشه دیر یا زود حل خواهد شد. بحران آب امنیت ملی ما را تهدید خواهد کرد. جنگ پراکنده آب در ایران هم اکنون خزنده و آرام شروع شده است و فقط اخبار آن منتشر نمی‌شود. تا پنج سال آینده شاهد جنگ فراگیر آب در داخل شهرها و بین مناطق و استانها خواهیم بود.»
وی این بحران را ناشی از اقدامات سیاسی و اقتصادی مسئولین ایران دانست و گفت: «با این فرض که شاید روزی با دنیا درگیر شویم، به سیاست خودکفایی گندم اصرار ورزیدیم. امروز حتی استان پرآبی مانند مازندران نیز با مشکل کمبود آب مواجه است. افزایش جمعیت در تعارض با اسناد بالادستی توسعه کشور است. تنها راه نجات ایران از وضعیت فعلی در بخش آب آن است که نخست مسئولان کشور، وجود بحران را پذیرفته و صادقانه به اشتباهات گذشته اعتراف کنند».
-ابعاد بین‌المللی مسئله آب برای ایران
ایران علاوه بر بحران داخلی آب، با کشورهای همسایه، بر سر آبهای فرامرزی نیز اختلاف دارد. ناگفته نماند که موضوع این گزارش نه اختلافات حقوقی و تاریخی ایران و همسایگان بر سر منابع آبی، بلکه تحولات اخیر در این زمینه است. محمداشرف غنی، رئیس‌جمهور افغانستان ماه گذشته در مراسم افتتاح سد کمال خان گفت: به تعهد خود دربرابر حق‌آبه ایران متعهد هستیم و درصورت تقاضای مازاد از سوی این کشور حاضر به تبادل نفت در برابر آب خواهیم بود.
از نظر عزت‌الله عزتی، استاد جغرافیای سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی تهران، بهره‌برداری از آبهای مشترک در شرق ایران جنبه هیدروپلیتیک پیداکرده است و موضوع آب هیرمند به یک اهرم سیاسی- اقتصادی در دست دولت افغانستان تبدیل‌شده تا از آن در روابط سیاسی و موازنه قدرت با ایران استفاده کند. از سوی دیگر، دولت افغانستان آب را یک منبع هیدروکربنی به ارزش ده‌ها میلیارد دلار و در حکم نفت دانسته است و باید دولت بخشی از هزینه‌های خود را از طریق فروش آن به همسایگان تأمین کند.
مسئله آب یکی از جوانب اعتراض افکارعمومی ایران به سند برنامه همکاری جامع ایران و چین بود. درحالیکه ایران بصورت طبیعی با نابودی دریاچه‌ها و تالابها مواجه بوده، امضای قرارداد با چینی‌ها برای اکتشاف نفت در استان خوزستان، موجب کم‌آبی تالاب بسیار بزرگ هورالعظیم در مرز ایران-عراق شده است. مهران افخمی، استاد دانشگاه اهواز گفته است: «قراردادی كه چینی‌ها با وزارت نفت منعقد كردند مشروط به این بود كه عملیات اكتشاف در زمین خشک انجام شود. بنابراین عمده خسارت‌ها به شمال تالاب هورالعظیم كه بخش زنده آن بود وارد شده است»
آلودگی آبهای مرزی در شمال ایران یکی دیگر از نگرانی‌های مردم این منطقه است. پویا مجرد، نماینده اردبیل در شورای عالی استان‌های ایران چند ماه پیش اظهار داشت: «براثر پسآب کارخانه‌های صنعتی ارمنستان که وارد آب مصرفی این منطقه می‌شود، اکثر مردم به بیماری سرطان مبتلا شده‌اند». تصاویر بسیاری نیز نشان می‌دهد که آبزیان این رودخانه بر اثر آلودگی آب آن تلف و باعث افزایش نگرانی مردم شمال غرب ایران شده است.
خبرگزاری آناتولی نیز چندسال گذشته طی گزارشی درباره نیروگاه هسته‌ای متسامور در ارمنستان نوشت: اعتراض شخصیت‌های سیاسی و فعالان محیط زیست در تهران و همچنین آذربایجان شرقی و اردبیل ایران به تاثیر منفی کارخانه های صنعتی و نیروگاه اتمی ارمنستان بر آب رود ارس و سلامت مردم دو استان مذکور از حدود سه سال قبل آغاز شد.
افشار سلیمانی، سفیر پیشین ایران در باکو نیز در این زمینه گفت: «کهنگی قطعات و احتمال خطرآفرینی فراوان جانی و محیط زیستی نیروگاه هسته‌ای متسامور ارمنستان توسط کارشناسان منطقه و بين‌المللی و اتحادیه اروپا تایید شده است. بنابراین قطعی و مبرهن است که این نیروگاه باید هرچه زودتر تعطیل شود.»
پای روسیه؛ همسایه شمالی ایران نیز به مبحث ژئوپلتیک آب در این کشور باز شده است. درحالیکه مقامات تهران طی هفته‌های گذشته در وین، بغداد و مسقط مشغول مذاکره با طرفهای بین‌المللی درباره مسائلی از قبیل توافق برجام، تحریم‌های اقتصادی و سیاست‌های منطقه جمهوری اسلامی بوده‌اند، وزیر امور خارجه روسیه بارها از ایران خواسته است هرچه زودتر کنوانسیون حقوقی دریای خزر را تصویب کند.
در همین راستا، میرقاسم مومنی، کارشناس ارشد مسائل بین‌الملل هفته پیش در مصاحبه با روزنامه «آرمان ملی» اظهار داشت: بخش سرزمینی و نحوه بهره‌برداری از منابع دریای خزر دو موردی است که هنوز میان کشورهای حاشیه این دریا در مورد آنها اختلافاتی وجود دارد. روسیه درصدد است تا پیش از انتخابات ریاست‌جمهوری ایران این مصوبه را تصویب کند. ایران نباید از سهم 20 درصد خود کوتاه بیاید و باید بر آن پافشاری کند. فشاری روی ایران در حال تحمیل شدن است تا ایران سهم 13 درصدی را بپذیرد و در همین راستا قراردادهای دو طرفهای نیز میان کشورهای شمالی دریای خزر به امضا رسیده است؛ اما هنوز ایران، توافق نکرده و سهمی را نپذیرفته است.
