خاورمیانه از دیدگاه ترکیه

دیپلماسیِ فرهنگی نوعی دیپلماسی است که هدف آن بهبود روابط بین المللی با استفاده از سرمایه‌های فرهنگی یک کشور است. فعالیت‌های مختلفی برای افزایش درک متقابل، تقویت دوستی‌ها و ترویج همکاری‌های بین المللی از طریق هنر، ادبیات، موسیقی، سینما، زبان، آموزش، ورزش و سایر عناصر فرهنگی انجام می‌شود.

از اوایل دهه 1990، نهادهای دولتیِ جدید و همچنین وزارت امور خارجه شروع به افزایش نفوذ خود در سیاست خارجی ترکیه کردند. به ویژه با استقلال جمهوری‌های ترک و تحولات خاورمیانه، بالکان و منطقه دریای سیاه، واحد مستقلی به نام آژانس همکاری و توسعهِ ترکیه (TIKA) در سال 1992 در وزارت امور خارجه تأسیس شد. تیکا علاوه بر کمک‌های توسعه‌ای، پروژه‌های اجتماعی و فرهنگی مختلفی را اجرا کرده است. تیکا از زمان تأسیس خود دفاتر هماهنگی بسیاری را در خارج از کشور حفظ کرده و ده‌ها هزار پروژه را تکمیل کرده است. در سال 2012  این سازمان تحت عنوان آژانس همکاری و هماهنگی ترکیه بازسازی شد و زیر مجموعه نخست وزیری قرار گرفت. پس از انتقال به سیستمِ دولتیِ ریاست جمهوری، تیکا در بین سازمان‌های وزارت فرهنگ و گردشگری گنجانده شد. حوزه فعالیت تیکا شامل مناطق جغرافیایی مانند خاورمیانه، آفریقا و آسیا و اقیانوسیه است و 80 درصد پروژه‌های آن در جغرافیای فرهنگی مشترک مانند بالکان، خاورمیانه، قفقاز و آسیای مرکزی انجام می‌شود. فعالیت‌های تیکا مفهوم جدیدی به سیاست خارجی ترکیه به نام "دنیای تیکا" افزوده است. اگرچه این مفهوم هر مکانی را که ترکیه دست یاری دراز می‌کند را در بر می‌گیرد، اما مناطقی مانند خاورمیانه که در آن میراث فرهنگی و تاریخی وجود دارد را در اولویت قرار می‌دهد.

همانطور که به یاد دارید، رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه در سخنرانی خود در "کنفرانس سفرا" برای سفیران ترکیه، اظهار داشت که ترکیه گام‌های مهمی برای تقویت سیاستِ خارجی خود برداشته و مطالعاتی برای تسهیل کارِ سفرای ترکیه انجام شده است. وی در سخنان خود تاکید کرد که آژانس همکاری و توسعه ترکیه (TIKA) به عنوان سفیر صلح و همکاری در یک جغرافیایِ وسیع، کارِ موفقی انجام می‌دهد. وی همچنین اشاره کرد که سازمان ترک‌های خارج از کشور و جوامع خویشاوند ترکیه و جوامع وابسته، آموزش و پرورش و سازمان های مردم نهاد انجام می‌دهد. وی گفت: موسسهِ یونس امره در کشورهای مختلف فعالیت می‌کند و خطوط هوایی ترکیه و شرکت رادیو و تلویزیون ترکیه در نقاط مختلف جهان حضور فعال دارند. رئیس جمهور اردوغان تاکید کرد که بخش خصوصی نیز در سطح بین المللی بیشتر شناخته شده است و همه این عناصر باید با هماهنگی برای دستیابی به اهداف مشترک کار کنند.

اظهارات رئیس جمهور اردوغان نشان دهنده کارآمدی نهادهای جدید در حوزه سیاست خارجی ترکیه و کمک دیپلماسی غیرنظامی به سیاست خارجی ترکیه است. سازمان ترک‌های خارج از کشور و جوامع خویشاوند ترکیه که به منظور افزایش ارزش افزوده شهروندان ترک مقیم خارج از کشور به ترکیه و تقویت ارتباطات با جوامع مرتبط تأسیس شده است، اخیراً با کارِ معتبر خود به میدان آمده است. این نهادهای جدید برای پاسخگویی به اثربخشی فزاینده مردم ترکیه در سیاست خارجی و نیازهای جدیدی که ایجاد می‌شود، تلاش می‌کنند.

ترکیه به لطف دیپلماسیِ موزون و سیاست بدون مشکل خود با کشورهایی که قبلاً با آنها مشکل اعتماد داشت، به ویژه همسایگان خود، بر مشکلات اعتماد خود غلبه کرده و همکاری‌های چند وجهی را آغاز کرده است. همدردی که نماد سخنرانیِ "یک دقیقه‌"  رئیس‌جمهور، اردوغان در مجمع داووس در سال 2009 بود، اکنون ماهیت ساختاری پیدا کرده و تصور ترکیه را در جهان عرب تغییر داده است. تاکید ترکیه بر هویت خاورمیانه‌ای، نقش رهبری در مسئله فلسطین و حمایت ترکیه در جریان بهار عربی، ترکیه را به یکی از پیشگامان جهان اسلام تبدیل کرده است. همچنین باید توجه داشت که ترکیه با توجه به ارزش‌های غربی که دارد، الگوی جذابی برای مردم خاورمیانه است. دموکراسی، اقتصاد بازار لیبرال و اصلاحات در طول فرآیند الحاق به اتحادیه اروپا، ترکیه را به الگویی برای کشورهای خاورمیانه تبدیل کرده است.

ترکیه از اوایل دهه 2000 یک تحول اجتماعی از پایین به بالا را تجربه کرده است. عواملی مانند افزایش سطح تحصیلات، افزایش سطح رفاه و ارتباط با دنیای خارج بر این تحول تأثیر می‌گذارد. این واقعیت که پاسپورت ترکیه معتبرتر از قبل دیده می‌‌شود، احترام، ایمان و اعتمادِ مردم ترکیه را به خود و دولتشان افزایش می‌دهد. بازیگران غیردولتی و شهروندان عادی اکنون می‌توانند با مشارکت در فرآیندهای دیپلماتیک بر سیاست خارجی تأثیر بگذارند. تقویت جامعه مدنی با افزایش آزادی‌های فردی این مشارکت را بیشتر خواهد کرد. افزایش کیفیت زندگی در ترکیه، بلوغ دموکراتیک و قدرتِ نرمِ این کشور را افزایش می‌دهد.

نویسنده: دکتر جمیل ایپک، کارشناس روابط بین الملل-16