خاورمیانه از دیدگاه ترکیه

ما در صد و چهل و هشتمین سالگرد تولد محمد ضیا گوک‌آلپ، یکی از روشنفکران مهمی که بر جغرافیای امپراتوری عثمانی تأثیر گذاشت، هستیم. گوک‌آلپ در 23 مارس 1876 در دیاربکر، یکی از شهرهای مهم امپراتوری به دنیا آمد. ضیاء بیگ؛ از دو خانواده اصیل دیاربکر مفتی‌زاده‌ها و پیرینچ‌زاده‌ها، است. با اعلام سلطنت مشروطیت دوم، گوک‌آلپ شعبه کمیته اتحاد و ترقی را در دیاربکر تأسیس کرد و رئیس آن شد. فعالیت‌های فرهنگی و علمی خود را سرعت بخشیده است. ضیا گوک‌آلپ؛ در موضوعات مختلف به ویژه آزادی و مشروطیت در کمیته اتحاد و ترقی شعبه دیاربکر سخنرانی کرد. در سال 1911، او شروع به نوشتن در مجله گنج کالم‌لر (Genç Kalemler ) کرد که توسط متفکران برجسته آن دوره مانند عمر سیفت الدین ( Ömer Seyfettin ) و علی جانیپ ( Ali Canip ) منتشر می‌شد. بسیاری از اشعار معروف او در مجله مذکور چاپ شد. در نتیجه انتخابات مجلس در سال 1912 به عنوان نماینده وارد مجلس شد. در سال 1913 سلسله مقالاتی با عنوان "ترک‌شدن، اسلامی‌سازی، مدرنیزاسیون" در مجله "ترک یوردو" (Türk Yurdu) منتشر شد. گوک‌آلپ در این سلسله مقالات تاکید کرد که این سه حرکت با یکدیگر تضادی ندارند، برعکس، مکمل یکدیگر هستند. هدف اصلی گوک‌آلپ در اینجا  سرپا نگه داشتن امپراتوری عثمانی در برابر تلاش های دولت های امپریالیستی است.

دولت "داماد فرید پاشا" که در سال 1919 به قدرت رسید، به محض روی کار آمدن، شروع به دستگیری اعضای کمیته "اتحاد و ترقی" کرد. ضیا گوک‌آلپ نیز در 30 مارس 1919 دستگیر و روانه زندان شد. ضیا گوک‌آلپ که به همراه سایر اعضای کمیته "اتحاد و ترقی" محاکمه شد، مجرم شناخته شد و در 26 مه 1919 با شصت نفر به مالت تبعید شد.  دوران تبعید او در مالتا منجر به امضای توافقنامه بین دولت آنکارا و انگلیس در مورد تبادل اسرا شد و او در 19 می 1921 به استانبول بازگشت. ضیا بیگ که بعداً به دیاربکر، زادگاه خود نقل مکان کرد، با تشکیل جلسات و کنفرانس‌هایی در حمایت از مبارزه ملی علیه اشغال دولت‌های امپریالیستی، سخنرانی و مردم را تشویق کرد. او از ژوئن 1922 با استاد علی نوژت گوک‌سل شروع به انتشار "کوچوک مجموعه" (Küçük Mecmua) کرد. او به عنوان معاون دیاربکر در انتخابات جدید مجلس ملی کبیر ترکیه در اوت 1923 وارد پارلمان شد. وی در دوره نمایندگی مجلس به فعالیت‌های فکری و فرهنگی خود ادامه داد.

ضیا گوک‌آلپ معتقد بود که ترکیِ استانبولی باید در سراسر جغرافیایِ باقیمانده عثمانی رواج یابد. به گفته گوک‌آلپ، وظیفه همه ترک‌هاست که ترکیِ استانبولی را به زبانی ادبی برای کل این جغرافیا تبدیل کنند. ضیا گوک‌آلپ اولین کسی است که از مفهوم آرمان در جغرافیای عثمانی استفاده کرد. او به این مفهوم نیز محتوای جامعه شناختی داد. گوک‌آلپ، او این مفهوم را به عنوان جوامعی در نظر گرفت که هویت خود را در زمان بحران بزرگ، پاک‌شدن هویت فردی و حاکم شدن هویت ملی، درک می‌کنند. ایده آل، ادراک واقعیتی است که اساساً در جامعه توسط افراد در زمان‌هایِ آشفتهِ جامعه وجود دارد. برای گوک‌آلپ، ایده آل؛ منبع قدرتی است که جامعه را احیا می‌کند، بی حالان را بسیج می‌کند، تنبل‌ها را سخت‌کوش و خودخواهان را فداکار می‌کند.

ضیا گوک‌آلپ تا زمان مرگ به خدمت به ملت خود ادامه داد. مبارزه مصمم ضیا بیگ نمونه مهم و زیبای وقف زندگی برای کشورش است. پایه‌هایی که توسط ایده‌های ضیا گوک‌آلپ گذاشته شده است، امروزه بیشتر و بیشتر ملموس‌تر می‌شوند. امروز، جمهوری ترکیه از میراث باقی مانده از گوک‌آلپ محافظت می‌کند و به خدمت به ملت و بشریت خود ادامه می‌دهد. امروز؛ آرمان‌های آن در فعالیت‌های دیپلماسی ترکیه تجسم یافته است. بسیاری از مؤسسات جمهوری ترکیه در این راستا مطالعات مختلفی را انجام می‌دهند. شکی نیست که تحقق آرمان‌های گوک‌آلپ سهم مهمی در برقراری صلح در خاورمیانه خواهد داشت.

نویسنده: دکتر جمیل دوغاچ ایپک، کارشناس روابط بین الملل-14