سرنوشت القاعده پس از مرگ ایمن الظواهری

از پای درآمدن ایمن الظواهری رهبر گروه تروریستی القاعده توسط سرویس اطلاعاتی آمریکا در کابل پایتخت افغانستان، یکی از معدود موضوعات مهم هفته گذشته بود. این موضوع در رابطه با حملات 11 سپتامبر و جنگ علیه تروریزم جهانی که آمریکا اعلام کرده بود مورد بحث قرار گرفت. فقط  بایستی موضوع را با ابعاد مختلف آن و به همراه جنبه ملموس با زمینه ذهنی در ارتباط با الظواهری نیز مورد بررسی قرار داد.

در چارچوب اینکه آیا القاعده هنوز فعال است یا خیر، این فرضیه که حمله به الظواهری به این گروه ضربه زده است، می‌تواند گمراه‌ کننده باشد. باید ایدئولوژی‌هایی را که با مرجع دین اعتبار می یابند، به جای افراد، همراه با زیرساخت‌های فکری‌شان مورد تفکر قرار داد. در گذشته با کشته شدن زرقاوی، لادن، بغدادی یا قریشی ، پایان دادن به ترور که با دین تغذیه می‌کند، ممکن نبود. در این صورت، نابودی الظواهری نیز وضعیت متفاوتی ایجاد نخواهد کرد.

قابل توجه است که القاعده پس از حملات 11 سپتامبر به پس زمینه عقب‌نشینی کرده و به جای اینکه یک سازمان اجرایی باشد، از استراتژی انتشار فکری پیروی کرد. در این چهارچوب، می‌تواند گرایش‌های رادیکال مختلف را با یک برداشت حمایت‌کننده، جهت‌دهنده و اداره‌کننده، به توافق برساند. القاعده که با موقعیت روانی 11 سپتامبر الهام‌بخش دیگر گروه‌های رادیکال بود، خود را به یک ساختار مرجع تبدیل کرد. به عبارت دیگر، شخصیتی به خود گرفت که هدف اصلی را به جنبش‌های گریبانگیر کشمکش فکری و تجزیه‌پذیر خاطرنشان می‌سازد.

عوامل مختلفی در رابطه با آینده القاعده وجود دارد. یکی از آنها روشی است که رهبر بعدی دنبال خواهد کرد. نام سیف‌ العدل، پرسنل سابق نیروهای ویژه مصری که عملیات‌های نظامی این گروه را رهبری می‌کرد، در گزارش‌های پژوهشگران، مقامات آمریکایی و سازمان ملل به عنوان رهبر بعدی ذکر شده است. علیرغم اینکه وزارت خارجه آمریکا عدل را در فهرست افراد تحت تعقیب قرار داده است، ادعای حامیان القاعده در سوریه در کانال های تلگرام مبنی براینکه سیف‌ العدل در حال حاضر در ایران، در بازداشت بسر می‌برد، بررسی رهبر دیگری را الزم می‌دارد.

نام دیگر، محمد عباتای است که در گزارش سازمان ملل در رده سوم  قرار داشته، داماد الظواهری، امیر افغانستان و پاکستان القاعده و مدیر گروه رسانه‌ای سحاب بوده و با نام عبدالرحمان المغربی شناخته می‌شود.

عامل دیگر نیز طالبان است. این جنبش با حاکمیت بر گروه‌های دیگر در افغانستان شناخته می‌شود. برخلاف ایمن الظواهری، احتمال این که رهبر جدید در صورت تمایل به هدف قرار دادن موجودیت گروه‌‌های مذکور در قاره‌های اروپا و آمریکا و جغرافیای نزدیک به آن‌ها با طالبان رودررو شده و حتی با مانع برخورد خواهد کرد، بسیار قوی است. تحقق این احتمال نیز، یا با تمایل رهبر جدید به استفاده از سیاست نظامی که باعث واکنش خشونت‌آمیز و سریع علیه آمریکایی‌ها برای گرفتن انتقام ایمن الظواهری می‌شود و یا با حضور طویل‌المدت در جغرافیای محل زندگی مسلمانان با هدف تداوم بخشیدن به موجودیت خود در منطقه افغانستان و پاکستان تحت شرایط امن‌تری، ارتباط مستقیمی دارد.

نویسنده: پروفسور دکتر مراد یئشیل‌تاش مدیر بنیاد تحقیقات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ترکیه