معبد آرتمیس یکی از عجایب هفتگانه جهان
معبد آرتمیس در شهرستان سلجوق استان امروزی ازمیر ترکیه قرار دارد
پیش از این به چشم خود دیدهام دیوار بابل پر عظمت را که گذرگاه ارابه هاست، و نیز مجسمه زئوس را در کرانهٔ آلفئوس ، باغهای معلق و کولسوس خورشید را، اُبهت اهرام سر به آسمان سائیده و آرامگاه بیکران ماسول را؛ امّا آنزمان که نظاره میکردم خانهٔ آرتمیس را بنا شده بر ابرها، نبوغ آن همه اعجاز در نظرم رنگ باخت و با خود اندیشیدم: پس از المپ، خورشید چیزی به این عظمت ندیده است، هرگز.
این شعری متعلق به انتیپاتر سیدونیوس شاعر یونانی است که در نیمه دوم قرن دوم پیش از میلاد زیستهبود. این جملاتی است در توصیف معبد آرتمیس یکی از عجایب هفتگانه جهان. انتیپار سیدونیوس با شناسایی آثار جالب و شگفتانگیز در مناطقی که در عهد عتیق از آنها بازدید کردهبود، این آثار را در کتابی بنام عجایب هفتگانه جهان باستان معرفی کرده و از ویژهگیهای آنها سخن راندهاست. وی در کتاب خود از آثار معماری مهمی که بایستی از آنها دیدن شود، سخن گفتهاست. اگرچه ادعا میشود که این فکر برای اولین بار از سوی هرودوت پدر تاریخ مطرح شده ولی هرودوت نه از عجایب هفتگانه سخن گفته و نه در مورد آن چیزی به قلم گرفتهاست. در تثبیت آن لیست معروف عهد عتیق فیلسوف معروف فیلون نیز به انتیپاتر سیدونیوس یاری کردهبود. وی نیز حیرت و شیفتگی خود به معبد آرتمیس را پس از مشاهده آن با این جملات بر زبان آوردهاست: شاهد هنر دستی قوی و بسیار زیبای بابلیان قدیم و معبد ماسولوس شدم. ولی وقتی معبد افس را که سر به فلک کشیده، دیدم، کلیه دیگر معابد و آثار معماری که قبلا دیدهبودم ، در مقابل ابهت آن کم اهمیت جلوه کردند. موضوع مبحث امروز را به معبد آرتمیس که چنان اعصار کهن، حتی امروزه نیز هر بییندهای را به شگفتی وامیدارد ، اختصاص دادیم.
عجایب هفتگانه جهان عهد عتیق بعنوان هرم بزرگ جیزه، تندیس زئوس در المپیا، باغهای معلق بابل ، فانوس اسکندریه، آرامگاه هالیکارناسوس و معبد آرتمیس در افس ردهبندی شدهاست. آثاری که نام بردیم، اثاری خارقالعاده هستند که نشان میدهند، قدرت خیال انسان از نظر معماری و مهندسی توانسته است تا چه اندازهای شکوفا شود. به این آثار خارقالعاده میگوئیم زیرا هر کدام در ابعاد غولپیکر بوده و بعنوان نشانههایی از قدرت تخیل بشر هر کدام بعنوان بناهای یادبود فراموش نشدنی در تاریخ به ثبت رسیدند. از این عجایب هفتگانه جهان تنها هرم بزرگ جیزه در مصر تاکنون بشکلی سالم پا برجا مانده و دیگر آثار متاسفانه نتوانستهاند در مقابل زمان، بلایای طبیعی و آسیبهایی که بشر به آنها وارد کرده، مقاومت کنند. وقتی این آثار را با استناد به منابع نویسندهگان عهد عتیق ، عکسهای ترسیم شده و یا ماکتهایشان بررسی میکنیم، تحت تاثیر ابعاد، بزرگی و زحماتی که در ساخت آنها خرج شده، قرار میگیریم. زیرا به ما نشان میدهند که انسانها قادر به ساخت چه چیزهایی هستند؟ این آثار پراحتشام که قدرت خدایان ، پادشاهان و جاودانگی آنها را مورد تاکید قرار میدهند، ساخته و پرداخته بشر هستند.
آناتولی در عهد عتیق از دو اثر مهم عجایب هفتگانه جهان میزبانی کرد. یکی از این آثار مقبره ماسولوس و یا هالیکارناس و دیگری نیز معبد آرتمیس است که حتی اعضای تعیین کننده فهرست عجایب هفتگانه جهان را به شگفتی واداشتهاست. معبد آرتمیس که در شهرستان سلجوق استان ازمیر ترکیه واقع شده، قدمتی بس دیرینه دارد. تاریخچه اولین آثار مکشوفه به این معبد به عصر برنز قدیم میرسد. یعنی این معبد حتی به 1100 سال قبل از میلاد نیز در خدمت دین بود. شهر افس در عهد عتیق با بنادر خود به یک مرکز تجاری تبدیل گردید. اینبار بجای محوطه قدیمی مقدس، معبد بزرگی متشکل از ستونهای سنگی و چوبی احداث گردید. با گذشت زمان شهر افس به یک شهر بندری مهم و پراحتشام جهان عتیق تبدیل گردید. این شهر در عینحال یکی از مهمترین نقاط تقاطع آسیا و اروپا بود. کرزوس پادشاه لیدیه پس از تصرف شهر افس بمنظور ساخت معبد آرتمیس که بعلت جنگ آسیب دیدهبود، کمک مالی ارسال کرد. معبد جدید که از مرمر سفید و بیش از صد ستون ساخته شدهبود، چهار برابر بزرگتر از معبد قدیمی بود. در این معبد که در مرکز روابط سیاسی و تجاری مدیترانه واقع شدهبود، تعداد زیادی مجسمه ساخته شده ولی مهمترین آن مجسمه آرتمیس است که از طلا و عاج ساخته شده و عنصر اساسی معبد را تشکیل میدهد. آرتمیس افس یکی از الهههای ارزشمند و شاید هم با ارزشترین بود. زیرا سمبل برکت، حاصلخیزی و باروری بود. شکل مجسمه الهه بسیار جالب و شگفتانگیز است. این مجسمه زنی است که تاجی بلند و آراسته شده با سنگهای درخشان بر سر داشته، و دامنی بلند و مزین به اشکال گوزن، شیر و زنبورها بر تن دارد. بین این الهه و الهه مادر کیبله در آناتولی اگر از نظر فیزیکی هم که نباشد از نظر معنی و مفهوم شباهت وجود دارد. به همین علت مجسمه آرتمیس افس در درجه اول حائز اهمیت بوده و حتی اگر به آتش کشیده شده و یا ویران هم شود در هر دوره ای دوباره ساخته شدهاست.
پاوسانیاس سیاح ، جغرافی دانان و نویسنده لیدیه در توصیف اهمیت معبد آرتمیس گفتهاست: کلیه شهرها معبد آرتمیس را پرستش کرده و انسانها آن را از دیگر معبدها برتر میدانند. گمان میکنم که علت آن از شهرت آمازونها که در معبد نذر و نیاز میکردند و قدمت معبد، ناشی میشود. بزرگی معبد، اهمیت شهر افس و شهر الهه آن از دیگر ویژهگیهایست که این معبد را از دیگر سازهای بشری تفکیک میکند.
معبد آرتمیس طی سالیان متمادی به یک مرکز دینی و تجاری تبدیل شده و مردم ضمن نذر و نیاز در آن به خرید و فروش میپرداختند. روزی دیوانهای برای کسب شهرت معبد را به آتش کشید. مردم افس بسیاز عصبانی شده و او را به مرگ مجازات کرده و اعلام کردند حتی عاقبت کسانی که از او نام ببرند، مرگ خواهد بود. آسیب شدید به معبد در پی آتش سوزی مردم افس را بسیار متاثر کرده و از سوی دیگر اطمینان شان به الهه را خدشه دار کرد. الهه ای که زندگی، اموال و ملک خود را به قدرت حفاظتی او سپرده بودند، چگونه نتوانست خود را از این آتش سوزی نجات دهد؟ پس از مدت طولانی قهر و دلگیری علت آن معلوم شد. شب حادثه الهه آرتمیس برای حضور در مراسم تولد اسکندر کبیر معبد را ترک کرده و به همین نتوانست از وقوع آتش سوزی جلوگیری کند. بلافاصله ساخت دوباره معبد شروع شده و اینبار یک و نیم برابر بزرگتر از معبد قبلی ساخته شد. معبد آرتمیس که در طول تاریخ 7 باز ذوباره احداث گردید، یک بار دیگر از خاکسترهای خود زاده شد. پس از گذشت چندین قرن دین مسیح که دینی جدید بود در جهان رواج یافت. این دین نخست با واکنش مواجه شده و ایمان به الهه آرتمیس در افس برای مدتی طولانی ادامه نیافته و بالاخره در قرن چهارم دین مسیح مورد قبول قرار گرفت. دیگر به خدایان و الهههای قدیمی باور نشده و معبد آرتمیس کاملا ویران شده و روزهای پراحتشام افس به فراموشی سپرده شد.
افس یکی از مهمترین مراکز عهد عتیق و پایتخت آسیایی امپراطوری رم بود. افس با 200 هزار جمعیت و آثار معماری بینظیر خود با رم رقابت کرد. در این شهر هیتیتها، هلنها، رمیها و ترکها اسکان گزیده و شهر از تمدنها و ادیان متفاوت میزبانی کرد. معبد آرتمیس که یکی از عجایب هفتگانه جهان است، پس از اسکندریه و برگاما با کتابخانه سلسوس که یکی از قدیمی ترین کتابخانه های جهان است و سالن تاتز 25 هزار نفر در فهرست میراث فرهنگی یونسکو جای دارد. مسیحیان معتقدند که کتاب انجیل در اینجا نوشته شده و حضرت مریم در این سرزمین بدرود حیات گفته است. تاریخچه افس از نظر دینی و معماری شهری بی مانند است.
امروزه در محل معبد آرتمیس یک ستون مرمرین وجود دارد. از معبد آرتمیس که در نتیجه یغما گریها و آتش سوزیها چندین بار دوباره ساخته شده و امروزه از آن تنها یک ستون مرمرین بجا مانده است. وقتی از شهر افس دیدن کنید شاید نتوانید معبد آرتمیس یکی از آثار معماری پراحتشام بشر در ایام کهن را ببینید ولی با کمک قوه تخیل خود می توانید فضای اسرار انگیز و پر ابهت آن دوران را تنفس کرده و شاهده دورههایی شوید که این معبد پا برجا بود. زیرا شهر عتیق افس آماده ارزنی کردن کلیه وقایع آن دوران با عظمت کامل است.